Edouart Manet, Olympia, 1863, Musée d’Orsay, Parijs
Rembrandt van Rijn (1606-1669)
Rembrandt heeft zichzelf vaak geportretteerd, in olieverf, als ets en als tekening. Soms koos hij voor een uitdossing in een exotisch gewaad, in toneelkleding of kleding die al lang uit de mode was.
Zelden beeldde hij zich af als zichzelf, alsof we hem zo op straat tegen zouden kunnen komen. Hij koos ook vaak voor bijzondere gelaatstrekken, lachend, verbaasd kijkend of wat triest ogend. Dat deed hij dan vooral om een voorbeeld in huis te hebben van een bepaalde emotie. Hij gebruikte dat dan in zijn schilderijen. Door al die portretten denken we hem te kennen, van de jonge ambitieuze schilder tot de oude man, terugkijkend op zijn leven.
Alleen als jonge man is hij door zijn vriend en collega schilder Jan Lievens geportret teerd. Lijkt dat schilderij op een zelfportret?
Rembrandt, zelfportret, 1629, Isabella Steward Gardner Museum, Boston USA
Jan Lievens, portret van Rembrandt, 1629, Rijksmuseum Amsterdam
Rembrandt liet zichzelf niet beter zien als hij was, zo lijkt het. In de tijd van zijn groot ste successen tekende hij zichzelf als een gewone Amsterdamse burger, niet als de enorm succesvolle meester die hij wel was. Hij was geen influencer in zijn zelf portretten, meer in de portretten die hij maakte van de vermogende klanten van hem. Juist die schilderde hij op een genadeloze manier, krachtig, rijk en met een gouden toekomst voor zich!
Misschien is dat de kracht van een goed portret: je ziet er nu (op het portret) geweldig uit en dat blijf je de komende jaren en ook in eeuwigheid? Dat zou wel cool zijn! Helaas ga je dood en je verdwijnt in het niets. Alleen je ziel blijft bestaan, alle het stoffelijke gaat teloor...
Rembrandt, zelfportret, tekening, ca. 1629, Rijksmuseum Amsterdam
Op de portretten en op de tekening is het haar wel passend: warrig, alle kanten op groeiend, maar kenmerkt dat de persoon? Zijn neus is niet zo dik als in latere zelf portretten. Zijn snorretje schildert hij zelf wel, Jan Lievens niet. Misschien had hij zich een keer geschoren of laten scheren. Zou je de man van Jan Lievens herkennen als Rembrandt als hij voor je neus zou staan?
Er zijn geen foto’s uit die tijd. We weten het dus niet zeker. Wel kunnen we uit al het werk van Rembrandt hemzelf herkennen: hij veroudert langzaam. Dat heeft ook sterk bijgedragen aan het beeld van de oudere, droevige schilder, die zoveel pech had in zijn leven. Dat is vooral beeldvorming.
In 1629 was hij al ontdekt als een veelbelovende kunstenaar en twee jaar later, in Amsterdam was hij op weg om een miljonair te worden.
Omdat hij zijn eigen stijl persé wilde volhouden toen hij ouder werd, liepen de in komsten terug. De opdrachtgevers wilden een meer precieze manier van schilderen. En Rembrandt was zakelijk niet zo’n talent. Zo belandt je dan langzaam in de schulden.
En als mensen om je heen ziek worden en overlijden, gaat het niet zo lekker meer. Voor de 17 eeuw was hij ook best oud. De gemiddelde levensverwachting was 40 jaar.
De oude schilder hield het vol, maar met moeite. Zijn vrouw en zoon namen de zaak over zodat hij niet verder in de problemen zou komen. Spijtig genoeg overleefde hij beiden.
Wat blijft is dat we hem alleen herkennen aan zijn eigen portretten. Dat is toch vreemd, het lijkt wel op een uit de 17 eeuw overgeleverd Facebook of Instagram account. Is het fake or real?
Berthe Morisot (1841-1895)
Toen de fotografie was ontdekt wilden de kunstenaars daar graag gebruik van maken. Ze lieten bijvoorbeeld een foto maken van jezelf met je ogen dicht! Zo had je jezelf nog nooit kunnen zien. Een foto was in de tweede helft van de 19 eeuw ook een statussymbool. Schilderijen waren natuurlijk kostbaar, je liet hooguit eens in je leven een portret maken. Met een foto was dat anders, goedkoper en in zwart-wit. De techniek was nog niet zo subliem als nu, je moest best wel een tijdje stilstaan. Dat leek op poseren, alleen dan niet urenlang.
Berthe Morisot was schilder en één van de belangrijke impressionisten. Wat vrouwen in de 19 eeuw deden als ze schilder waren en trouwden, dat deed Berthe NIET. Ze nam NIET de naam van haar man aan en ze ging ook NIET schilderen als hem en onder zijn naam werken. Nee, ze bleef zelfstandig, nota ben getrouwd met de broer van Edouard Manet, Eugène Manet.
Manet heeft haar vaak geschilderd, als portret en als één van de dames op het beroemde balkon.
Manet, portret van Berthe Morisot met een boeket viooltjes, 1872, Musée d’Orsay, Parijs
Manet, Le repos (portret van Berthe Morisot), 1871, Rhode Island Museum of Art, USA
Edouard Manet is beroemd in Parijs in de jaren 1870. Hij schildert controversiële werken, zoals “Le déjeuner sur l’herbe” en de “Olympia”. Berthe exposeert in zalen naast hem tijdens grote exposities.
Wat geringschattend wordt ze de schilder van de huiskamertje genoemd, maar haar talent is even groot als dat van Manet.
In 1874 trouwt ze met zijn broer Eugène, die ook schilder is (maar een veel knappere man).
Manet geeft haar goed weer, haar grote ogen en wat scherpe neus en natuurlijk haar super elegante japons en haar sierlijke houding. Op foto’s uit die tijd is ze goed te herkennen.
Op “Le balcon” van Manet, heeft ze hetzelfde kapsel als in “Le repos”. Maar dat is niet het enige: hij weet haar gelijkenis goed te treffen! Hij neemt haar op in zijn ziel, zo lijkt het wel.
Manet, Le balcon, 1869 (zittend: Berthe), Musée d’Orsay, Parijs
Hij schildert haar veelvuldig, totdat ze op een gegeven moment niet meer gezien wil worden, zo lijkt het. We herkennen haar toch wel, ondanks de waaier. Zo wordt Berthe een bekende van ons.
Manet, Berthe Morisot, liggend, 1873, Musée d’Orsay, Parijs
Manet, Berthe Morisot met waaier, 1872, Musée d’Orsay, Parijs
Portretfoto’s van Berhe Morisot, ca. 1874-1877, o.a. collectie Musée d’Orsay, Parijs
We zouden wel kunnen concluderen dat Berthe door Manet goed is weergegeven. Levendig, sprankelend. Wat speelde er tussen hen? The beauty and the beast? Of Liefde? Later heeft ze eens tegen haar dochter Julie Manet gezegd dat je oude liefdesbrieven beter kunt verbranden.
Vincent van Gogh (1853-1890)
Van onze beroemdste 19 eeuwse schilder zijn bijna geen foto’s bekend. Er is een jeugdfoto met een schoolklas en deze foto als 13-jarige:
Vincent van Gogh, 1866, Van Goghmuseum, Amsterdam
In de vele brieven die hij later schreef aan zijn broer Theo heeft hij het weleens gehad over de fotografie van die tijd. Hij vond het geen kunst, lelijk, star, niets vergeleken met de schilderkunst.
Het vervelende voor Vincent was dat hij zelf dacht niets te kunnen van het schilder en. Zijn portretten zien er nu nog vrij bizar uit, kun je nagaan wat zijn tijdgenoten ervan vonden. Van slechts één persoon is zowel een foto als een schilderij bewaard gebleven.
Het is dr. Gachet, de arts die Vincent bijstond in zijn laatste levensjaren:
Foto Paul Gachet, o.a. Musée d’Orsay, Parijs
Vincent van Gogh, dr. Gachet, 1890, Musée d’Orsay, Parijs
De gelijkenis is duidelijk, kijk maar naar zijn uitstaande haardos, zijn snor en sikje. De ogen zijn ook goed getroffen, alleen in de bijzondere stijl van Vincent, die liever kleuren gebruikte dan schaduwen. Maar wie heeft er van die groenige wallen om zijn ogen?
Latere beschouwers menen er iets in te zien dat dr. Gachet zich zorgen maakte over Vincent. Dat was zeker waar, want hij probeerde Vincent te verlossen uit zijn depressies. Het ging een tijd ook goed, Vincent maakte in Auver-sur-Oise bijna 70 werken. Maar het zou niet goed blijven gaan.
Vincent heeft zelf wel een aantal zelfportretten gemaakt, maar we kunnen het niet vergelijken met hoe hij er zelf uit heeft gezien. Er zijn wel films gemaakt, die ons tonen wie hij was. Maar dat is allemaal fake news, zeker die kwijlerige liedjes over “Vincent”.
Er is nog een foto, Vincent met een snor en baard, maar die bleek onlangs zijn broer Theo voor te stellen. Maar maakt het ons uit of het Vincent is of Theo? “Vincent” is wel een stuk gemakkelijker.
Ook het volgende schilderij bleek later Theo te zijn. Begrijpelijk dat men er meer dan 100 jaar Vincent in zag. Kijk maar eens naar zijn zelfportretten: er is een grote gelijkenis!
Lang is zonder enige twijfel aangenomen dat het Vincent zelf was. De broers lijken sterk op elkaar. En Vincent zou best wel zo’n hoed kunnen hebben gedragen in Zuid Frankrijk.
Op zijn zelfportretten heeft Vincent ook een rode baard en een flinke neus. Ook vaak een heldere oogopslag. Op een gegeven moment maar één oor…Hij heeft een zelfportret met een groot wit verband. het was een van de vele crisissen in zijn leven, een enorme ruzie met zijn vriend, de schilder Paul Gaugain.
Theo heeft een kunsthandel in Parijs. Vincent stuurde zijn werk op, vanuit Arles, in de gedachte dat het wel wat zou opleveren. Dat was helaas niet zo. Theo sloeg het op, op zolder, en stuurde zijn broer wat geld. Hij hield Vincent zo een beetje op de been.
Later overtuigde hij Vincent om in Auvers-sur-Oise te gaan wonen, zodat dr. Gachet hem kon begeleiden. Zo zat hij ook dichter bij Parijs. Maar toen was het al te laat. Door zijn lichamelijke kwalen en als gevolg van het malen van zijn gedachten onder nam Vincent een poging zichzelf te doden. Het mislukte, maar hij overleed niet lang daarna.
Theo miste zijn broer ongelooflijk. Hij werd ziek en een jaar na Vincent begraven op hetzelfde kerkhof, waar hun grafstenen nog steeds staan. Tijdens het leven samen, na de dood ook.
We weten eigenlijk niet hoe Vincent er in de werkelijkheid heeft uitgezien. Je kan ervan overtuigd zijn dat hij wat mager was en er wat verwilderd uitzag. Gedreven ook. Want schilderen moest hij, wat er ook gebeurde. Toen hij een paar maanden in Zuid Frankrijk werd opgenomen in een kliniek, vanwege zijn geestelijke gesteldheid, liet men hem als therapie schilderen! Hij deed braaf zijn best, maar of het nou heeft geholpen is de vraag.
Hoe zou Vincent er anno 2021 bijlopen? Zou hij geaccepteerd worden? Zouden mensen hem steunen? Zou je hem je portret laten maken in ruil voor een paar honderd euro?
Pas na zijn dood werd zijn werk gewaardeerd. De nazaten van Theo, die al dat werk op zolder had bewaard, hebben een groot deel aan de Nederlandse staat ge schonken. Daar hebben wij ons wereldberoemde Van Goghmuseum van.
Theo Swagemakers (1898-1994)
Hij was geen familie van me, hooguit in vroegere geslachten. Afkomstig uit Tilburg (dat wel) werd hij in Amsterdam een soort van society schilder die door veel mensen werd ingehuurd om hun portret te maken. De Brenninkmeijers van C&A, de Mutsaers bisschoppen in Den Bosch en zelfs de royalty lieten zich door hem vastleggen. Veel werken bevinden zich om die reden in particuliere collecties.
Theo Swagemakers, Juliana (?), 1943, Kröller-Müller Museum, Otterloo
Theo Swagemakers, Bernard (?), particuliere collectie
Nee, dat zal wel een vergissing zijn, zo zagen Juliana en Bernhard er vast niet uit… Hier is zijn portret van koningin Juliana uit 1954:
Foto RKD
Ze oogt serieus en als correct geportretteerd uit. Blijkbaar was het portret naar wens. Betaald en meegenomen naar paleis Soestdijk.
Koningin Juliana is natuurlijk vele malen geportretteerd, officieel om in alle gemeentehuizen van Nederland op te hangen en op foto bij haar talrijke bezoeken aan mensen in het land.
Theo heeft ook een portret gemaakt van haar vier dochters, in 1952. Het is interes sant te zien hoe de vier meisjes eruit zien, vergeleken met foto’s uit die tijd. Het was wel zo dat toen alles erg werd geregisseerd. Foto’s zoals nu van de dochters van de koning zien er volslagen anders uit. In 1952 stond het koninklijk huis verder van ons af, in het opzicht van de fotografie en de omgangswijzen.
Theo Swagemakers, de vier dochters van koningin Juliana en prins Bernard, 1952, stitching Historische verzamelingen van het huis van Oranje-Nassau, Den Haag
Officiële persfoto koninklijk gezin, 1951.
Ze lijken wel op de geportretteerden, nietwaar?
Bernhard is looking elsewhere, so it seems!
Erwin Olaf (1959)
Deze hedendaagse kunstenaar is gespecialiseerd in FOTO’S. Hij schildert niet. Hij maakt foto’s die voor ons toeschouwers het omgekeerde teweeg brengt als de schilders die we hiervoor hebben bekeken.
Een schilderij is een portret van iemand, maar is niet exact die persoon. Bij Erwin is een foto ook niet exact die persoon.
Dat is vervelend, want een foto is toch de persoon? Wat kan een foto ander zijn dan de werkelijkheid?
Nu komt Erwin Olaf en met hem allerlei fotografen in beeld en zij laten ons van ons voetstuk wankelen. We zien een fotografisch beeld en we zien iets wat we NIET zouden moeten willen zien.
Hetzelfde gebeurt bij deepfake technologie en op Instagram, waarbij je iets ziet wat niet heeft bestaan en nooit kan bestaan. Eigenlijk net als de schilderkunst van de afgelopen 2000 jaar.
Hier is Irene (2007), ze is een mooie vrouw nietwaar? Wat vind je van haar als je haar zo ziet?
Foto’s Museum More
Irene is ook door Erwin Olaf in een andere setting gefotografeerd: Hier zie je Irene, uit de “Grief Series” van Erwin. Ga bij jezelf te rade wat je denkt over Irene. Wat voelt ze, wat gebeurt er met haar? Welk portret van deze twee vind je beter of mooier? Waarom?
Van Rembrandt zijn er geen foto’s, toch heeft hij bestaan. Irene, hoe echt lijkend, heeft nooit bestaan.
Dit is Barbara (2007):
Wat zie je hier? Wat is er met Barbara aan de hand? Waarom heet dit de “Grief Series”?
Hierop volgend komt het laatste portret van dit onderzoek, van Barbara, ook uit 2007. Dat ziet er heel anders uit, lijkt het. Of is dat niet zo? Het is Barbara, maar je zult haar nooit ergens tegenkomen, ze bestaat niet, toch lijkt ze zo echt.
Afsluiting
Wat doen kunstenaars met onze portretten, en met hun eigen portretten? Ze willen iets laten zien, dat is duidelijk. Maar ook proberen ze iets te laten zien van zichzelf. Vooral in hun zelfportretten. Het woord portret gaat al een beetje tegenstaan… Een portret heeft ook een negatieve connotatie als je zegt: “wat een portret is die
man/vrouw/fluide persoon/alien!” Je bedoelt dan dat die persoon er vreemd en onwerkelijk of zelfs lelijk uitziet.
Is dat vaak bij portretten? Ben je het zelf of heeft de kunstenaar iets bedacht over jou? Wanneer is iemand mooi? Wanneer is iemand echt? Barbara is niet echt, ook al zou je het willen. Berthe is ook niet echt, alleen in de smachtende blik van Manet, de broer van haar latere echtgenoot.
Portretten zeggen iets of zeggen je niets. Het zijn wel echte mensen. Nee, dat kan niet, een portret is twee dimensionaal. Ze leven in een ander universum. Er zijn dus meerdere universums (?)
Veel plezier met het kijken naar (zelf)portretten uit het verre verleden en in de toekomst!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten