redactie −
13/04/15, 11:57
© epa.
Gunter Grass bij de opening van zijn tentoonstelling 'Hondenjaren' in München in november vorig jaar.
Hij werd wereldberoemd met zijn romandebuut Die Blechtrommel (De
Blikken Trommel) uit 1959. Günter Grass, die vandaag op 87-jarige
leeftijd overleed in de stad Lübeck, ontving in 1999 de Nobelprijs voor
de literatuur. Hij blies de Duitse taal en literatuur nieuw leven in na
de Tweede Wereldoorlog. Maar de schrijver was de afgelopen jaren ook
middelpunt van controverses, onder andere rond zijn opstelling richting
Israël. Plus: de drie boeken die je gelezen moet hebben.
De Duitse Nobelprijswinnaar had bij verschijning van zijn laatste boek
'De woorden van Grimm' in januari al aangekondig geen roman meer te
schrijven. Hij heeft aan een roman zo'n zes jaar werk. "Ik geloof niet
dat ik een roman nog zou kunnen volbrengen." Grass baarde de afgelopen
jaren opzien met niet-literaire schrijfsels, waaronder de bekentenis dat
hij als dienstplichtig soldaat bij de Waffen-SS heeft gediend, een
'klaagdicht' tegen Israëls vredebedreigende politiek, een oproep aan de
SPD om niet in een coalitie met Merkels CDU te stappen, en een pleidooi
om de Amerikaanse klokkenluider Edward Snowden asiel te verlenen.
De
Duitse schrijver Günter Grass werd geboren op 16 oktober 1927 in
Danzig. Grass was zeventien jaar toen de Tweede Wereldoorlog afliep. Hij
was toen al lid van de Hitlerjugend, soldaat en krijgsgevangene
geweest. Hij verdiende zijn brood onder meer als mijnwerker, beeldhouwer
van grafstenen en drummer in een jazzband. Als dichter en absurdistisch
toneelschrijver was hij gelieerd aan de Gruppe 47, een invloedrijke
schrijverskring met Heinrich Böll als bekendste exponent.
'Grootste Duitse schrijver'Die Blechtrommel
is het eerste deel van Grass' Danzigtrilogie. Het eerste deel werd
verfilmd en won een Oscar in 1979. Grass schreef verder onder meer
Aus dem Tagebuch einer Schnecke (Uit het dagboek van een slak, 1972),
Ein weites Feld (Een breed veld, 1995),
Mein Jahrhundert (Mijn eeuw) en
Im Krebsgang (In krabbengang) (2002).
"Zonder
enige reserve de belangrijkste Duitse schrijver van na 1945", schrijft
vertaler Jan Gielkens in zijn nawoord bij 'De woorden van Grimm'.
Daarover valt te twisten, want ook andere Duitse schrijvers wonnen de
Nobelprijs. Heinrich Böll bijvoorbeeld, en de Duits-Roemeense Herta
Müller. Maar Grass had wel de grootste mond en de meeste pretenties.
Doorbraak met 'De blikken trom''De blikken trom' is
een qua toon en vorm gedurfde roman, waarin hij zijn kinderjaren in
Danzig verwerkte, het tegenwoordige Gdansk, dat vóór en tijdens de
oorlog Duits was. De roman verwierf internationale bekendheid door de
film van Volker Schlöndorff, die er een Oscar mee won. De romans die hij
na zijn eerste succes schreef, konden steevast rekenen op wereldwijde
belangstelling. Van 'Kat en muis' via 'De bot' tot 'In krabbengang'
leverden zijn romans telkens weer stof tot discussie.
Een
discussie die Grass ook steeds weer doelbewust opzocht, niet alleen via
zijn romans maar ook via zijn politieke stellingnames. Vanaf begin jaren
zestig was hij actief bij de SPD. Niet alleen als tekstschrijver voor
latere socialistische bondskanseliers als Brandt, Schmidt en Schröder,
maar ook als criticus van de kernwapenpolitiek en van de kolonialisering
van de DDR na de val van de Muur. Onlangs oogstte hij alom kritiek met
een gedicht waarin hij Israël de grootste bedreiging voor de wereldvrede
noemde.
Grass leefde de laatste tijd min of meer teruggetrokken
in het dorpje Behlendorf, iets ten zuiden van Lübeck. In die stad is al
een museum ingericht met documenten, grafisch werk en beeldende kunst
van Grass. Zoals bijna al zijn boeken heeft Grass ook 'De woorden van
Grimm' zelf geïllustreerd.
-
© EPA.
Günter Grass stond vorige maand nog op het toneel in Hamburg, met de acteurs van 'Die Blechtrommel'.
Welke boeken van Grass moet je gelezen hebben?Literatuurcriticus
en Duitsland-correspondent Antoine Verbij is Grass-kenner. Welke boeken
van Grass zijn z'n persoonlijke favorieten? Een top-drie in
chronologische volgorde:
1. 'Katz und Maus' (Kat en muis), 1961"Iedereen heeft het nu natuurlijk over zijn debuutroman,
Die Blechtrommel.
Maar dat is een hele dikke pil in modernistische stijl, geen makkie.
Het is onderdeel van de Danziger-trilogie, over zijn jeugd in Danzig, nu
het Poolse Gdansk. Daarvan vind ik de novelle 'Kat en muis' het
mooist. Drie vrienden, onder wie Grass' alterego, ontdekken de wereld in
oorlogstijd. Prachtig gecomponeerd, sensitief verhaal over volwassen
worden in een omgeving die broeit van oorlog en geweld. Maar die strijd
blijft erg op de achtergrond, de ontwikkeling van de jongens staat
centraal."
2. 'Im Krebsgang' (In Krabbengang), 2002"Dit
is een heel knap geschreven verhaal over de ramp met de Wilhelm
Gustloff, een soort cruiseschip gebouwd door de nazi's, dat werd ingezet
om Duitse vluchtelingen uit Oost-Pruisen te evacuëren. Het is door
Russische torpedo's tot zinken gebracht in 1945. Vanuit het heden maakt
Grass hier een heel kunstige reconstructie van. Het boek toont zijn
omgang met de Duitse geschiedenis: kritisch en met niets-ontziende blik.
Het leverde veel stof voor discussie, Grass zou het opnemen voor Duitse
slachtoffers. Maar dat is zeker niet terecht, hij duikt heel diep in de
schuld-en-boete-vraag, zowel vanuit het Duitse als het Russische
standpunt."
3. 'Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung' (De woorden van Grimm), 2010"Zijn
laatste boek is ook weer deel van een trilogie, waarin Grass heel knap
verschillende thema's uit zijn biografie verwerkt heeft. Een deel is 'De
rokken van de ui', waarmee hij bekend maakte dat hij bij de Waffen SS
diende, waardoor hij sterk in de publieke opinie daalde. 'In de woorden
van Grimm', het laatste deel, is een fascinerende liefdesverklaring aan
de taal zelf. Door zijn politieke stellingnames vergeet je dat wel eens:
Grass was werkelijk een taalkunstenaar, naast beeldkunstenaar en
graficus. Hij beeldhouwde met woorden, speelde met betekenis. Dat komt
in dit boek sterk naar boven."
Met zijn laatste boek 'De woorden van Grimm' nam Günter Grass afscheid van zijn lezers
Met deel drie van zijn memoires nam de Duitse Nobelprijswinnaar afscheid
van zijn lezers. Daarbij haakt hij aan bij een project dat de
gebroeders Grimm nooit konden voltooiden: een woordenboek van het Duits.
Trouw-correspondent en literatuurrecensent Antoine Verbij besprak in
januari de vertaling van dit laatste boek van Grass.
Het klinkt
niet erg spannend: toekijken hoe filologen een woordenboek maken. Toch
weet Günter Grass daar een fascinerend verhaal van te maken. Maar de
twee filologen zijn dan ook niemand minder dan de gebroeders Jakob en
Wilhelm Grimm. In de jaren dertig van de negentiende eeuw, toen ze al
Europawijd bekend waren als sprookjesverzamelaars, kregen zij van een
grote uitgeverij de opdracht een wetenschappelijk woordenboek samen te
stellen.
Die klus pakten ze zo consciëntieus aan dat ze het bij
leven slechts tot enkele letters brachten. Anderen hebben het karwei in
hun geest afgemaakt. In 'De woorden van Grimm' kijkt Grass bij de beide
broers over hun schouders mee. Hij beschrijft hoe hij met hen meewandelt
wanneer ze in het park delibereren over de woorden die ze willen
opnemen. Grass doet allerlei suggesties en gaat met hen in debat.
'De
woorden van Grimm' begint als een brave vertelling over het leven van
de beide broers. Het verhaal zet in met de jaren dat ze in Göttingen als
letterkundigen werkten. Daaraan kwam plotseling een einde toen ze
weigerden hun politieke steun te betuigen aan de reactionaire vorst
aldaar. Ze zochten en kregen asiel in hun geboorteland Hessen en
verhuisden later naar Berlijn, waar het werk aan het woordenboek hen
vrijwel geheel in beslag nam.
Gaandeweg het verhaal over de
gebroeders Grimm en hun worstelingen met de politiek, de mondaine wereld
van Berlijn en hun woordenboek vlecht Grass steeds meer eigen
herinneringen in de tekst. Dan gaat het bijvoorbeeld onder de letter B
over zijn inspanningen voor de verkiezingscampagnes van de SPD'er Willy
Brandt. Onder de letter C om het krampachtige zoeken naar compromissen
met de links-radicalen van de jaren zeventig. Zo heeft 'De woorden van
Grimm' meer te bieden dan alleen het geworstel van de Grimms met hun
kaartenbakken. De ondertitel luidt: 'Een liefdesverklaring'. Niet alleen
belijdt Grass via die woordenboekgeschiedenis zijn liefde voor de
Duitse taal, een liefde die hij al in zijn uitgebreide oeuvre in de
praktijk had bewezen, hij belijdt ook de liefde voor zichzelf, zijn
eeuwige morele gelijk, zijn politieke heldendaden, zijn verhevenheid
boven zijn critici.
'De woorden van Grimm' vormen het derde en
laatste deel van Grass' memoires, al kun je net zo goed zeggen dat ze
het vijftigste deel ervan vormen, want elk boek en essay van Grass ademt
zijn eigen leven, zelfs de roman waarmee hij in 1958 doorbrak: 'De
blikken trom'. Maar anders dan in zijn oeuvre, plaatst Grass zichzelf in
zijn drie laatste boeken duidelijk op de voorgrond.
In het
eerste deel, 'Het pellen van de ui', onderzoekt Grass de werking van de
herinnering Het gaat over zijn oorlogsjaren en de jaren daarna, tot
1959, toen 'De blikken trom' verscheen. In het tweede deel, 'De box',
vertelt hij het vervolg van zijn leven via zijn liefde voor oude
familiefoto's. In het nu in vertaling verschenen derde deel, 'De woorden
van Grimm', spint hij de draad van zijn leven verder aan de hand van
zijn liefde voor woorden.
Herinneringen, beelden en woorden, ze
vormen de drie thema's waaromheen Grass zijn opeenvolgende levensfasen
groepeert. Dat is niet alleen mooi bedacht, het leverde ook drie
lezenswaardige boeken op. Maar overtuigen ze ook? Het eerste deel van de
trilogie bood meteen al stof voor een heftig debat, zelfs een brede
maatschappelijke discussie. Want daarin bekende hij tussen neus en
lippen door dat hij lid was geweest van de Waffen-SS.
Zijn
aanvankelijke enthousiasme voor Hitler en diens oproep tot een Duitse
wederopstanding had Grass al eerder bekend. En ook dat hij daarom
destijds de wapenrok aantrok. Maar niet dat hij zelfs in Hitlers
misdadige bende van de Waffen-SS had gediend. Zelf tilde hij daar niet
zo zwaar aan, daarom overviel hem de heftige reactie in de Duitse media.
In het derde en laatste deel van zijn thematische memoires treft men
daarover echter geen woord aan.
Grass' herinneringen lopen
opmerkelijk parallel met de lotgevallen van de gebroeders Grimm. Hun
opstandigheid in Göttingen was minder radicaal dan op het eerste gezicht
leek. Dat blijkt onder meer uit hun terughoudende
reactie op de
burgerlijke revolutie van 1848. Ook Grass' eigen standpunten lijken vaak
radicaal, maar blijken dan toch in de kern behoudend. Denk bijvoorbeeld
aan zijn hardnekkige verzet tegen de Duitse hereniging.
Daar
houdt hij ook in 'De woorden van Grimm' koppig aan vast, zo koppig dat
je hem weer sympathiek gaat vinden. Waarom zou je het een oude man
kwalijk nemen dat hij niet van gedachten verandert?
Grass richt
een granieten monument voor zichzelf op. Tot in zijn laatste dagen zal
hij aan zijn ooit ingenomen standpunten blijven vasthouden, ook als die
inmiddels achterhaald zijn maar in hun tijd een zekere provocerende
waarde hadden.
Grass' koppigheid en ijdelheid zijn ook irritant,
maar het loont de moeite zich over die irritatie heen te zetten. Want
het verhaal dat hij over de twee letterkundige broers vertelt is boeiend
genoeg. Alleen al vanwege hun exuberante vriendin, Bettine von Arnim,
echtgenote en later weduwe van hun jeugdvriend Achim von Arnim. Grass
portretteert haar als een ongeleid projectiel, intelligent, sociaal
bewogen maar ook een onberekenbare intrigante.
Bettine von Arnim
beschikte over een netwerk van hier tot gunder. Haar huwelijk stelde
niets voor, hoewel ze er zeven kinderen aan over hield. Haar man
bewoonde hun paleis in de provincie, zij hield salon te Berlijn. Ze
converseerde de hele wereld bij elkaar, van koning tot creperende
onderklasse. Een socialistische feministe van adel, die in haar ijver
ook nog de gebroeders Grimm redde door hun een aanstelling aan de
Berlijnse universiteit te bezorgen.
Grass schrijft vrolijk
neerbuigend over haar, zoals hij in zijn eigen leven ook altijd al
vrolijk neerbuigend deed tegenover intelligente, ambitieuze vrouwen. In
die zin is hij in 'De woorden van Grimm' volkomen eerlijk over zichzelf.
Grass is in alle drie herinneringsboeken helemaal de naïeve oude man
die niet kan geloven dat hij ooit iets fout heeft gedaan. SS? Hij was
gewoon slachtoffer van zijn tijd. Machogedrag? Dat vergeeft men zo'n
krasse knar toch?
'De woorden van Grimm' is zeker niet Grass'
beste boek. Maar het heeft onmiskenbare waarde als afsluiting van een
grote schrijvers-carrière. De tekst is meeslepend in zijn
nieuwsgierigheid, ontwapenend in zijn naïviteit en irritant in zijn
betweterigheid. Een ontwapenend zelfportret. En bovenal een overtuigende
liefdesverklaring aan de Duitse taal en zijn beweeglijke woordenschat.
Vertaler
Jan Gielkens heeft er een zware klus aan gehad. Want hoe vertaal je een
woordenboek? Hoe ga je om met de citaten die de gebroeders Grimm uit
oude Duitse geschriften opdiepten om de betekenissen van woorden te
verklaren? Van alle Grass-vertalers in de wereld, en dat zijn er nogal
wat, waren alleen Gielkens en een enkele andere collega bereid om het
door Grass zelf onvertaalbaar geachte boek onder handen te nemen.
Een
dappere onderneming. Gielkens heeft het advies dat Grass zijn vertalers
telkens weer meegeeft, "Verzin iets!", ter harte genomen en een
bijzonder creatieve vertaling afgeleverd. Veel van de Duitse woorden
waar Grass met de Grimms over disputeert, handhaafde hij, maar daar waar
vertaling mogelijk was, vertaalde hij, en waar hij er iets bij kon
verzinnen, deed hij dat met smaak.
Günter Grass: De woorden van
Grimm. Een liefdesverklaring (Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung)
Vertaald door Jan Gielkens. Meulenhoff; 392 blz. € 29,95
© reuters.Günter Grass met prinses Christina van Zweden tijdens het galadiner bij uitreiking van de Nobelprijs voor Literatuur in 1999.