Filosofisch Efltal
De coronacrisis laat zien: de wereld kan beter. Gaat ons dat lukken?
Is de coronacrisis een kans om de wereld te verbeteren, vraagt het filosofisch elftal zich af. Of is dat naïef utopisme?
Het
wordt steeds duidelijker dat de wereld na het coronavirus niet weer
wordt zoals die was. Zoals premier Rutte al zei: we moeten gaan wennen
aan de anderhalvemetersamenleving. Geen opbeurende boodschap, zeker niet
als je al een maand thuis zit. Maar er klinken voorzichtig ook
positieve geluiden: de coronacrisis zou, ondanks alle ellende die zij
met zich meebrengt, een kans zijn om de wereld te verbeteren.
Wetenschappers bepleiten dat we radicaal groen de draad op kunnen
pakken, nu alles stilligt. Ook geeft deze periode de roep om het
basisinkomen een duw in de rug en dwingt zij ons na te denken over
nieuwe manieren om de economie vorm te geven. Is deze crisis een
realistische kans om ons handelen positief te veranderen? Of is er
sprake van naïef utopisme? En mag je zo’n tragische gebeurtenis
eigenlijk wel positief bekijken?
Filosoof Thijs Lijster,
die vandaag zijn debuut maakt in het filosofisch elftal, denkt dat de
coronacrisis zeker verandering ten goede kan brengen. “Maar het is een
káns, het zal niet vanzelf gaan. Integendeel, ik denk dat de bewegingen
eerder de negatieve kant op gaan als we niet oppassen. Crises geven vaak
aanleiding om impopulaire maatregelen in hoog tempo door te voeren,
laat de Amerikaanse auteur Naomi Klein zien in haar boek ‘The Shock
Doctrine’. Denk bijvoorbeeld aan meer surveillance op straat,
bezuinigingen in de publieke sector of het inperken van burgerrechten.
Dit is nu nodig, luidt dan de boodschap, want de nood is aan de man.
“Klein
wijst erop dat we elke nieuwe maatregel zorgvuldig moeten bekijken en
moeten nadenken over welke alternatieven er zijn. Zo gaat er nu veel
financiële steun naar vliegtuigmaatschappijen. Maar je kunt ook zeggen:
dit is juist een goed moment om het basisinkomen in te voeren. Dan wordt
er niet gekeken naar hoe we alles zoveel mogelijk in stand kunnen
houden, maar naar welke aanpak deze tijd vraagt. Dit positieve scenario
is ook realistisch, omdat we in crisistijd sowieso nieuwe maatregelen
moeten nemen.”
Nieuw in het elftal: Thijs Lijster
Thijs
Lijster (1981) is universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan de
Rijksuniversiteit Groningen. Hij studeerde filosofie in Groningen en
New York, en promoveerde op de vraag welke rol kunstkritiek speelt
volgens filosofen Walter Benjamin en Theodor Adorno. Hij schreef
meerdere boeken, onder andere ‘Kijken, proeven, denken’ (2019), dat
momenteel genomineerd is voor de Socratesbeker. In het filosofisch
elftal neemt hij de plek in van Paul Teule.
Filosoof en columnist Tinneke Beeckman
moet denken aan politiek filosoof Machiavelli. “Hij wees er eeuwen
geleden op dat noodzaak een effectief retorisch wapen is. Bijna niemand
durft kritiek te geven op maatregelen ten tijde van crisis. Dat kan
ernstige gevolgen hebben: als een systeem al onrechtvaardig was, zal het
in tijden van crisis alleen nog maar onrechtvaardiger worden. In dat
opzicht snap ik Klein. Maar Machiavelli laat ook zien dat nood het beste
naar boven haalt in mensen. Als mensen lange tijd in vrede en luxe
leven, worden ze zelfgenoegzaam en houden zich bezig met futiliteiten.
Noodzaak laat daarentegen zien wat er in het leven werkelijk toe doet.
Ook gaan mensen beter samenwerken. Crisis is daarom volgens Machiavelli
een geschikt moment om betere wetten en regels op te stellen. Dat is
vandaag de dag denk ik nog steeds zo. Om gebruik te maken van dat
moment, zegt Machiavelli, is virtu nodig: deugd, voortreffelijkheid,
inzicht en daadkracht. Als we denken dat alle macht buiten ons ligt,
bijvoorbeeld als we alles in Gods handen leggen of een complottheorie
aanhangen, dan doet de noodzaak geen appel op onze eigen
verantwoordelijkheid. Maar als we geloven in ons eigen handelen, is een
crisis een enorme kans om zaken te verbeteren.”
Lijster:
“Het idee dat een crisis nieuwe mogelijkheden biedt, zorgt ook voor
kritiek. We mogen de crisis niet politiseren, klinkt het dan. Maar een
crisis politiseren we altijd. Als je tijdens corona op de oude voet
verder gaat en KLM steunt en de cultuur niet, is dat ook een politieke
handeling. De status quo is niet neutraal. Natuurlijk moet de zorg voor
zieken op één blijven staan. En het is een voorrecht om over mogelijke
veranderingen na te denken, want dat betekent dat je niet ernstig
geraakt bent door het virus. Maar dat maakt het niet minder waardevol om
af te vragen: om welke politiek vraagt deze tijd?
“Als
je kijkt naar de etymologische betekenis van het woord ‘crisis’, zie je
dat het afkomstig is van het oud-Griekse werkwoord voor oordelen,
beslissen. Ook hangt het samen met het woord ‘kritiek’. Tot de
achttiende eeuw werd de term enkel gebruikt in de medische wetenschap:
de crisis was het beslissingsmoment in een ziekte, waarop iemand ofwel
beter zou worden ofwel zou overlijden. In de moderne tijd zijn deze
betekenissen naar de achtergrond verschoven en duidt ‘crisis’ op een
objectieve toestand. Maar eigenlijk ligt in het woord zelf al besloten:
crisis vraagt om kritiek, het is een beslissend keerpunt.”
Beeckman:
“Een crisis doet burgers ook verlangen naar ander leiderschap. Nu merk
je dat een verkiezing winnen in rustige tijden om andere kwaliteiten
vraagt dan een goed beleid voeren in crisis. Daarnaast leren burgers
beter waartoe ze zelf in staat zijn. We blijken in staat om onze
levensstijl snel te veranderen en creatief oplossingen te verzinnen voor
zaken die we missen. Ook herwaarderen we opeens vuilnismannen,
verplegers en supermarktmedewerkers. Kwaliteiten als plichtbewust en
solidair zijn werden in onze samenleving minder gewaardeerd dan
eigenzinnig en solitair zijn. Nu zien we dat we in tijden van nood veel
meer hebben aan mensen die zich ten dienste stellen van anderen dan aan
egotrippers. Dat inzicht is alvast een grote verbetering.”
Lees ook:
Democratie in quarantaine: overleeft de rechtsstaat corona?
Komt de democratie in de knel door de coronacrisis? Nu overheden de ene noodmaatregel na de andere nemen om de crisis te beteugelen, is er reden tot zorg. En een beetje optimisme.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten