Denker des Vaderlands: 'Natuurlijk ken ik die angst voor vluchtelingen' / Angst is een slechte raadgever. En angst voor de angst een nog veel slechtere

Peter Henk Steenhuis − 09/04/16, 22:02

© Maartje Geels. Huijer: 'De solidariteit met vluchtelingen moet niet ten koste gaan van de solidariteit met mensen die in Nederland het slechtste af zijn.'

interview Vorige week nam Denker des Vaderlands Marli Huijer het initiatief tot een manifest dat pleit voor een open houding tegenover de vluchteling. Behalve bijval kreeg Huijer ook een lading kritiek over zich heen. Vandaag reageert Huijer.

•  Angst is een slechte raadgever. En angst voor de angst een nog veel slechtere

Angst is een slechte raadgever. En angst voor de angst een nog veel slechtere." De zinnen komen uit het manifest waarin Denker des Vaderlands Marli Huijer en de Amsterdamse hoogleraar ethiek Martin van Hees vorige week pleitten voor een open houding naar vluchtelingen.

Het manifest werd ondertekend door 182 hoogleraren, schrijvers, filosofen en andere prominenten. Maar de menigte die kritiek uitte op het manifest, was stukken groter. Een veel terugkerend punt van kritiek was dat je angst, of die nu terecht of onterecht is, niet zo maar kunt wegzetten als irrelevant.

"Die angst is de reactie op besluiten die afgelopen maanden zijn genomen om een aantal grenzen binnen Europa te sluiten", zegt Huijer nu. "Dit had tot gevolg dat wij via de media chaotische beelden te zien kregen van vluchtelingen die probeerden door grenzen heen te breken, om alsnog Duitsland te bereiken. Enerzijds roepen dergelijke beelden ons medeleven op, maar tegelijkertijd ook angst: wat komt er allemaal op ons af?"


Kent u die angst zelf ook?
"Natuurlijk ken ik die angst. Toen ik voor het eerst groepen mensen aan de grens zag staan, dacht ik: kunnen wij dit aan? En wat betekent dit voor die mensen zelf? Creëren we een nieuwe onderlaag? Hebben we straks misschien ook in Nederland sloppenwijken?"

Wat doet u zelf tegen die angst?
"Ik vraag me onmiddellijk af: waarom voel ik deze angst?"

U rationaliseert die angst?
"Ja. Dat is de taak van een filosoof. Achter gevoelens van angst zit altijd iets wat je weet of meent te weten. Je wordt bang als er een orkaan wordt voorspeld, maar als die voorspelling niet klopt, zakt de angst weg. Dat geldt ook voor de vluchtelingenkwestie. Er zijn minstens twee manieren om ernaar te kijken.

De ene is dat je zegt: dit is geen incident, deze stroom vluchtelingen heeft ervoor gezorgd, dat er een ventiel is geopend, waardoor heel Afrika naar ons toekomt. Een andere, mijns inziens betere manier is om te kijken hoe het tot nu toe met migratie is gegaan. Dat wordt bijvoorbeeld gedaan door migratieonderzoeker Leo Lucassen: hij betoogt dat er juist zo weinig mensen naar Europa komen."

•  Via internet zijn we verbonden met de hele wereld. En als toerist verkennen we ook die wereld; maar we zeggen dat onze verantwoordelijkheid ophoudt bij de grenzen van Europa?

In Duitsland vorig jaar meer dan een miljoen. Dat is toch niet weinig?
"Lucassen laat zien dat nu ongeveer één procent van de Europese bevolking uit vluchtelingen bestaat, inclusief de asielzoekers uit Europa zelf. De pieken en dalen in het aantal vluchtelingen hangen nauw samen met oorlogssituaties, en veel minder of niet met demografische veranderingen. De instroomcijfers van de afgelopen 25 jaar laten zien dat het telkens oorlogen zijn die voor hogere instroom zorgen: de Balkanoorlogen, Irak, Afghanistan, Somalië, Eritrea, Syrië."

Omdat de pieken veroorzaakt worden door oorlogen kunnen we grenzen openhouden, zoals het manifest zegt.
"Het manifest pleit niet voor open grenzen. Het manifest is een pleidooi voor een open samenleving en open houding ten opzichte van vluchtelingen."

Dat is een verschil in woordkeus.
"Een essentieel verschil. Als je pleit voor open grenzen zeg je tegen de hele wereld: jullie zijn allemaal welkom om je in Europa te vestigen. Het manifest pleit voor een open houding ten opzichte van vluchtelingen. Een gesloten houding betekent dat je alles doet om zo min mogelijk vluchtelingen in Europa te krijgen. Een open houding betekent, dat je beseft dat door brandhaarden in Syrië, maar ook in Irak of Afghanistan, het aantal vluchtelingen tijdelijk zal oplopen. En dat wij in Europa kijken hoe we die vluchtelingen zo goed mogelijk kunnen helpen."

• 
  © anp.
  De Duitse bondskanselier Angela Merkel

Zelfs Angela Merkel heeft haar open houding moeten laten varen. Naar aanleiding van het manifest is u verweten dat u naïef bent en wereldvreemd.
"Stel dat er meer druk gezet was op de Europese leiders, zodat zij het voor elkaar hadden gekregen om vluchtelingen wél proportioneel over Europa te verdelen. Dan hadden we misschien niet zo rigoureus de buitengrenzen hoeven te sluiten, en meer vluchtelingen kunnen opvangen."

Nog meer?
"Het is niet onmogelijk dat er komende twee jaar nog zo'n twee miljoen mensen naar Europa zouden willen komen."

Twee miljoen mensen? Dat is toch een bizar aantal?
"Dat is inclusief de 1 miljoen van afgelopen jaar 0,6 procent van de Europese bevolking. Als die mensen over 28 landen verdeeld worden in plaats van over acht zoals nu gebeurt, dan heb je een veel kleiner probleem."

Maar dat krijgt Brussel niet voor elkaar.
"Betekent dat dan dat je tegen mensen in een oorlogssituatie, die hun leven niet zeker zijn, zegt: 'Jullie moeten jarenlang ergens in een kamp buiten Europa zitten'? In feite zeg je dan: wij willen investeren in mensen in Europa; de mensen buiten Europa zijn ons probleem niet."

•  Mensenrechten zijn makkelijk te onderschrijven als het goed gaat. Maar het is toch wel heel zwak ze in moeilijke tijden aan de kant te schuiven

Dat is begrijpelijk. Ik voel me in eerste instantie verantwoordelijk voor mijn gezin. Mijn stad gaat ook nog. Nederland wordt moeilijker. Me verantwoordelijk voelen voor Europa is wel echt de grens.
"Zo ondermijn je het idee van humaniteit. Vanaf de Griekse filosoof Diogenes bestaat in de filosofie het idee dat je onderdeel bent van een lokaliteit én van de wereld. In het lokale zijn we voortdurend verbonden met het globale. Dit kopje koffie drinken wij nu hier, maar de bonen komen uit Colombia. Via internet zijn we verbonden met de hele wereld. En als toerist verkennen we ook die wereld; maar we zeggen dat onze verantwoordelijkheid ophoudt bij de grenzen van Europa?"

Voelt u zich verantwoordelijk voor de hele wereld?
"Ten minste sinds Immanuel Kant beseffen we dat morele verantwoordelijkheid in principe de hele menselijkheid betreft. Hij staat in een traditie van denkers die onderzoeken hoe je tot permanente vredesregelingen zou kunnen komen. Om tot 'een eeuwige vrede' te komen heb je volgens Kant verdragen tussen politieke gemeenschappen nodig. Tussen de staten moet de afspraak bestaan dat vreemdelingen niet vijandelijk dienen te worden behandeld en niet mogen worden uitgewezen als dit hun ondergang veroorzaakt.

"Het idee dat staten zich houden aan onderlinge verdragen om een einde aan alle oorlogen te maken, is te herkennen in de samenwerking binnen de Verenigde Naties. Daar is ook de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en later het Vluchtelingenverdrag tot stand gekomen. Daarin staat dat een vluchteling niet mag worden teruggestuurd naar een plek waar zijn vrijheid of leven wordt bedreigd. Die mensenrechten zijn makkelijk te onderschrijven als het goed gaat. Maar het is toch wel heel zwak ze in moeilijke tijden aan de kant te schuiven? Ze zijn juist ontworpen voor dit soort tijden."

Tekst loopt door onder foto.

• © Maartje Geels. Marli Huijer

Dat was ook de achtergrond van Merkels aanvankelijke open opstelling. Maar toen Duitsland dreigde te bezwijken onder het hoge aantal vluchtelingen moest zij wel van mening veranderen. Bij concrete problemen, zegt bijvoorbeeld columnist Ger Groot, heb je weinig aan wijsgerige algemeenheden.
"Juist in tijden dat de werkelijkheid weerbarstig blijkt te zijn, moet je al je creativiteit aanwenden om andere wegen te bewandelen, waardoor we de rechten van de mens kunnen blijven respecteren."

U behoort tot een groep filosofen die wil vasthouden aan morele waarden. Daar tegenover staat het volk, dat dit niet wil, omdat het zich bedreigd voelt. Die kritiek klonk ook: het manifest toont slechts de kloof tussen de elite en het volk.
"Iedereen spreekt over het volk. Maar niemand weet wie het volk is. Onlangs vertelde een vrouw mij dat ze in de jaren negentig vluchtelingen in huis had genomen. Nu zou ze dat weer willen doen. Dat ging niet meer, ze was te oud. Nu zij het moeilijker had, werd zij bijgestaan door de vluchtelingen die zij destijds geholpen had. Is zij het volk? Is er een kloof tussen de elite en het volk? Is er niet eerder sprake van een kloof tussen de stad en het platteland? In eerste instantie werden veel migranten opgevangen op het platteland. Dat stuitte op grote weerstand. Inmiddels is er dankzij samenwerking tussen gemeenten een grotere spreiding en meer kleinschalige opvang."

Niet in de witte wijk in de stad waar u woont - nog een verwijt dat u gemaakt is.
"Ik woon in een wijk met zeer diverse mensen, praktisch naast een moskee. Vlakbij is een kleinschalige opvang voor vluchtelingen, iets verderop een grootschalige. Veel migranten willen uiteindelijk naar de steden. De druk op de steden neemt toe. Maar steden zijn hier ook beter voor toegerust. Steden als Hengelo en Enschede vingen verhoudingsgewijs al veel vluchtelingen op, maar andere steden, zoals Amsterdam, blijven nog achter."

•  Dat kunt u zeggen omdat u welgesteld bent

U krijgt het verwijt dat u makkelijk praten heeft, met het inkomen van een hoogleraar. Zou u persoonlijk willen inleveren?
"Hogere inkomens mogen van mij zwaarder belast worden, als dat voor het verbeteren van sociale voorzieningen nodig is."

Dat kunt u zeggen omdat u welgesteld bent. Er zijn veel mensen met wie het slecht gaat die zien dat vluchtelingen kansen krijgen en zij niet.
"De solidariteit met vluchtelingen moet inderdaad niet ten koste gaan van de solidariteit met mensen die in Nederland het slechtste af zijn. Juist zij zijn de afgelopen decennia enorm geraakt. We zullen op beide fronten creatief moeten zijn. Voor mij blijft het belangrijk te zoeken naar alternatieve oplossingen. Dat is de kern van de openheid."

Marli Huijer en Martin van Hees schreven een uitgebreidere versie van het manifest dat als e-book kan worden gedownload via www.boomfilosofie.nl.