In Ysselsteyn voelt het verder gelegen verleden plots weer nabij
Op de Duitse begraafplaats in het Limburgse Ysselsteyn is maandag een nieuw monument onthuld. Het eerbetoon moet ‘een blauwdruk voor gemeenschappelijk herdenken in de 21ste eeuw’ worden.
‘Ein Deutscher Soldat.’ ‘Ein Deutscher Soldat.’ ‘Johann Jennissen. 25.11.22 - 19.10.44.’ ‘Ein Deutscher Soldat.’ Niet bij alle 32 duizend graven op de Duitse begraafplaats in Ysselsteyn staat een naam op het kruis: van zo’n 5 duizend mensen die er liggen begraven, is de identiteit onbekend. Een informatiebord meldt dat er volgens ‘huidig onderzoek’ ongeveer twee- tot drieduizend graven liggen van personen die ‘actief betrokken waren bij oorlogsmisdaden en de systematische vervolging van en moord op 102 duizend Joden en Sinti en Roma’.
Over de auteur
Arnout Brouwers schrijft voor de Volkskrant over veiligheid, diplomatie en buitenlands beleid. Eerder was hij correspondent in Moskou.
Het sneeuwt licht en er waait een gure wind. De eindeloze rijen met kruisen strekken zich op de besneeuwde velden in alle richtingen uit zover het oog reikt, omzoomd door bomen. Voordat hier de ceremonie begint, heerst er een machtige stilte, alleen onderbroken door het ruisen van de wind.
Tot voor kort deden zulke plekken in Europa denken aan een steeds verder gelegen verleden – aan de tijd van de grote wereldbranden. Nu doen ze denken aan de slagvelden in Oekraïne, waar hard wordt gevochten en aan beide zijden ook weer vele tienduizenden slachtoffers vallen.
Poorten der herinnering
De ceremonie blijkt een unieke gebeurtenis. Opperrabbijn Binyomin Jacobs opent, in het midden van de begraafplaats, de Gates of Remembrance – een monument gemaakt door Arnold Dreyblatt. De vier zuilen verwijzen naar de plaatsen in Nederland waar de ergste misdaden van de nazi’s plaatsvonden: Amersfoort, Scheveningen, Vught en Westerbork. Een ‘tegen-monument’, noemt Dreyblatt het gedenkteken zelf.
Rabbijn Jacobs begint zijn rede met woorden die hij drie jaar geleden opschreef: ‘Die dodenakker in Ysselsteyn is een verzamelbak van SS-tuig, Nederlandse SD’ers, collaborateurs, en ook nog ‘gewone’ Duitse soldaten. Ook de persoon die Anne Frank en haar familie op transport liet stellen, ligt daar begraven. (...) Hier eer betonen aan verraders en moordenaars die er vrijwillig voor gekozen hebben om onder andere mijn familie uit te moorden? No way!’
Nu staat hij op diezelfde begraafplaats om te spreken bij wat zijn ‘vriend’, de Duitse ambassadeur in Nederland Cyrill Nunn, een Mahnmal noemt: een monument dat de functie heeft om niet alleen te herinneren, maar ook te vermanen.
Drie jaar geleden ondertekende Jacobs nog een petitie om de jaarlijkse herdenking van ‘Volkstrauertag’ (de nationale herdenkingsdag in Duitsland) bij Ysselsteyn te stoppen. Maar nu is hij mede-drager van een uniek initiatief om, zoals Dirk Backen, het hoofd van de Duitse oorlogsgravenstichting zegt, ‘zichtbaarheid te geven aan de miljoenen slachtoffers van de nationaalsocialistische ideologie en haar misdaden’.
Voormalige vijanden
Backen noemt het monument, samen met het informatiecentrum op de begraafplaats, ‘een mijlpaal en een blauwdruk voor gemeenschappelijk herdenken in de 21ste eeuw, plaatsen van leren en herdenken, van dialoog en begrip tussen de voormalige vijanden van de oorlog’.
Ambassadeur Nunn onderstreept hoelang de weg was naar deze nieuwe invulling van Gedenken. Dat Duitse woord is niet synoniem aan ‘herdenken’, onderstreept rabbijn Jacobs tijdens zijn rede: ‘Voor helden en onschuldige slachtoffers worden op 4 mei kransen gelegd. Het Duitse Gedenken heeft als betekenis: het stilstaan bij wat er is geschied en nooit meer mag gebeuren.’
‘Gedenken betekent ook reflecteren en naar voren kijken’, licht ambassadeur Nunn toe tegen de Volkskrant. ‘De opperrabbijn was verheugd toen hij dat semantische onderscheid ontdekte.’ De afgelopen jaren heeft de Duitse ambassade het initiatief genomen voor aanpassing van de invulling van de Volkstrauertag, zegt Nunn. ‘We waren niet tevreden. Het denken aan de gevallenen is in deze context niet wat we willen doen. Dat is een vorm van herinneren voor overwinnaars, maar wij verhouden ons anders tot deze grote begraafplaats. Dus kwam het idee op: we moeten de invulling veranderen.’
Ambivalentie
De begraafplaats werd na de oorlog door Nederland aangelegd op verzoek van de Amerikanen. Er liggen bijna 32 duizend omgekomen Duitse soldaten. Het zijn voornamelijk 18- tot 20-jarige Wehrmachtsoldaten. ‘Historische offers, slachtvee’ in de woorden van Nunn. ‘Maar er liggen ook mensen die een kwalijke rol speelden. En mensen die noch verraders, noch schurken waren. Hoe doe je daar recht aan?’
‘We hebben al snel de hand uitgestoken naar die gemeenschappen die bij die geschiedenis horen, in de eerste plaats de Joodse’, zegt Nunn, die zich herinnert hoe moeizaam die eerste gesprekken verliepen. ‘De reacties waren in de trant van: ‘Jullie zijn gek geworden, daar liggen SS’ers!’ De doorbraak kwam twee jaar geleden. De opperrabbijn is toen over zijn schaduw heen gesprongen, al was er nog steeds tegenstand in de gemeenschap. Dat vergde moed en een brede blik.’
Verschillende sprekers refereren aan de ‘actualiteit’ van het monument. Zo zegt Dik de Boef, voorzitter van het Centraal Orgaan Voormalig Verzet en Slachtoffers, dat hij met een ‘gevoel van ambivalentie’ op deze plek staat. ‘Een politiek die eigen volk eerst als motto had, heeft geleid tot, en kan nog steeds leiden tot, de vernietiging van de grondwet en de rechtsstaat.’
Volgens Jacobs heeft de nieuwe invulling van het Duitse Gedenken een ‘extra dimensie’ gekregen: ‘Het Nie Wieder lijkt een illusie te zijn nu het antisemitisme mondiaal zijn schurkenkop opsteekt.’ Hij hoopt dat het monument, ‘gelijk dat zuivere vlammetje van de menora’, ook ‘de duisternis van het huidige antisemitisme kan verdrijven’.
Zodra de notabelen zijn teruggekeerd naar de warmte van het informatiecentrum, nemen de wind en de stilte de plek weer over, soms onderbroken door klokkenspel. Een enkel kruis is voorzien van bloemen of een lampje. Bij de kruisen met ‘Ein Deutscher Soldat’ ligt niets. Maar dat kruis is nog altijd meer, zoals Backen zei, dan de miljoenen slachtoffers van het nationaalsocialisme kregen, ‘die respect werd ontzegd, zowel bij leven als in de dood’.
Lees ook
-
Viktor Orbán noemt zich hoeder van de Joodse gemeenschap in Hongarije, maar toch is de angst voor antisemitisme nooit helemaal weg
-
Joods Amsterdam staat onder hoogspanning, maar niet iedereen laat zich bang maken: ‘Als je in angst leeft, maak je jezelf gek’
-
In het multiculturele Jaffa twijfelen Israëliërs over toedracht ziekenhuisdrama: ‘Hoe dan ook is het een tragedie’
-
We geloven graag dat het verleden een wezenlijk andere plek is dan het heden
Geen opmerkingen:
Een reactie posten