Joke Hermsen: ‘Als we al ergens zijn, dan is het in de tijd’

De lockdown, hoe ‘intelligent’ ook, gaat aan de haal met ons tijdsbesef. Weet je ook niet meer welke dag het is? Volgens filosofe Joke Hermsen is dat juist goed.

Marije van Beek 10 mei 2020, 23:00

©Hollandse Hoogte / Nederlandse Freelancers

Is het vandaag? Of gisteren? En welke dag is het eigenlijk? Maandag, dinsdag, zaterdag? Of 1982? Het zijn vragen die in memes op het internet rondgingen de afgelopen weken, en die erop duiden dat we door corona en de lockdown en masse het gevoel voor de tijd verliezen. Ook filosofe Joke Hermsen, die al jaren denkt en schrijft over tijdsbeleving. “Ja, ik herken die vreemde gewaarwording zeker.”

“Mijn zoontje stelde toen hij vier was ook zo’n moeilijke vraag: ‘Is het nu morgen of gisteren?’ Hij probeerde het echt te begrijpen. Het ‘nu’ is ook lastig uit te leggen, omdat het altijd al geweest is zodra je erover spreekt. Het ‘nu’ is eigenlijk een raadsel van ons westerse denken, waarin we tijd als iets lineairs zien: de kloktijd, waarbij het verleden achter ons ligt, en de toekomst voor ons. In andere culturen heb je het principe van circulaire tijd, daar rolt het verleden als het ware door, de toekomst in. De Griekse filosofen beschreven dat alsof de toekomst juist achter je ligt en je de voortstromende rivier van de tijd in duwt. Heel andere metaforen.”

Wat is er door corona veranderd aan onze tijdsbeleving?

“Ken je die grap over de Titanic? ‘I’ve ordered some ice. But this is ridiculous.’ Iets dergelijks overkomt ons nu met de tijd. We leven onder een grote tijdsdruk, en kunnen een beetje rust wel gebruiken. Maar deze overdaad van rust en nietsdoen was voor velen te veel van het goede. Van de ene op de andere dag kregen we zeeën van tijd. Het schudde onze tijdsbeleving op, en maakte allerlei vragen los. Wat is tijd? En van wie is de tijd?”

Nou, wat denkt u?

“Ik heb een aantal essays over de tijd geschreven, maar het mysterie van de tijd heb ik niet ontrafeld. Zelfs een kernfysicus kan geen alomvattende definitie van de tijd geven. Maar we kunnen wel iets zeggen over onze tijdsbeleving. Waarom zijn we op zo’n gespannen voet geraakt met de tijd? Waarom denken we zo vaak dat we te weinig tijd hebben?

“Dat gevoel van schaarste is eind negentiende eeuw met de industrialisering begonnen, en het is de afgelopen decennia alleen maar erger geworden. Een van de verklaringen is dat de kloktijd de hoogte van ons salaris ging bepalen: we werden immers betaald voor het aantal gewerkte uren. En dus werd tijd geld, en kon er ook winst behaald worden als er op die tijd bespaard kon worden, als hetzelfde werk in minder uren verricht kon worden. Zo werd die kloktijd al gauw datgene wat ons opdreef en stress veroorzaakte, hetgeen binnen de neoliberale samenleving, waar de mens vooral vanuit economisch perspectief wordt beschouwd, versterkt werd.

Als tijd geld is geworden, dan is de tijd niet meer van jou. Dan is tijd iets wat vooral aan werken, verdienen en het werkwoord ‘hebben’ wordt verbonden. Dat is in mijn optiek een reductie. Want we zijn bovenal ook tijd. Tijd is het fundament onder ons bestaan. Als we al ergens zijn, dan zijn we in de tijd. Ik denk dat we naar een nieuw perspectief moeten, waarin het werkwoord ‘zijn’ weer aan de tijd verbonden wordt. We moeten de tijd die van ons vervreemd is geraakt, omdat hij het meetinstrument voor ‘hebben’ werd, weer terug zien te vinden.”

En hoe doe je dat?

“Het geldt misschien niet voor iedereen, maar deze overdaad van tijd waarin we onwillekeurig door de lockdown verzeild raakten, maakt de kans op een innerlijke of persoonlijke ervaring van tijd mogelijk, die losstaat van economie, geld, drukte en stress. We kunnen die andere ervaring van tijd op het spoor komen als we niet economisch ‘rendabel’ hoeven te zijn. Het is moeilijk te beschrijven, maar denk bijvoorbeeld aan wat er gebeurt met je ervaring van tijd als je in een muziekstuk of een verhaal of een mijmering opgaat. Dan ben je even niet met tijd hebben bezig, maar verlies je je in het moment zelf, een eeuwigdurend ogenblik, waarbij je de kloktijd bent vergeten. Zulke momenten van aandacht kun je op velerlei wijze creëren: door te wandelen, te dagdromen, te mediteren, te zingen, een goed boek te lezen, te tuinieren, wat dan ook. Zolang je maar niet bezig bent met het economisch rendement van tijd hebben, tellen of meten.

“Het gaat volgens de klassieke Griekse filosofen altijd om het vinden van een juiste balans tussen zelf tijd zijn, wat ook wel de Kairostijd genoemd wordt, en tijd hebben, de Chronostijd. Chronos is de Griekse god van de lineaire, meetbare tijd, die werd afgebeeld met een zandloper en een zeis. Hij belichaamt de tijd die wegtikt, dus de portie tijd die we ‘hebben’, en staat dus ook voor het besef van onze sterfelijkheid. Omdat we weten dat aan het eind van die lijn de zeis van Chronos staat te wachten, kan dat weemoed, melancholie en ook tal van angsten ontketenen. Afgelopen weken hebben we gemerkt dat ons besef van sterfelijkheid, en dus van Chronos, zwaar op onze schouders weegt. We hebben die ‘eeuwigdurende momenten’ van schoonheid en liefde van Kairos nodig om daar niet aan onderdoor te gaan.

Denkt u dat mensen zich nu anders tot de tijd gaan verhouden?

“We hebben niet vrijwillig voor deze lockdown gekozen, en dus valt het nog te bezien in hoeverre mensen zich voor een andere ervaring van tijd hebben opengesteld. Het kan juist ook tot veel onrust en ongeduld hebben geleid. Maar misschien hebben ook meer mensen de zegen ervaren van niet economisch te hoeven presteren. Misschien zijn meer mensen zich van de tijd die ze zelf zijn bewust geworden en hebben ze daardoor ook meer oog gekregen voor zaken die er werkelijk toe doen en niet in geld zijn uit te drukken.”

“Wat we niet moeten vergeten is dat verandering vanuit de mensen zelf moet komen. Maar daarvoor moeten ze dus wel de ‘tijd’ krijgen. Ik zie ook om me heen dat juist deze tijd veel initiatieven voor een betere, meer duurzame wereld heeft losgemaakt. We hebben ervaren hoe bedreigend de natuur kan zijn als deze door ons uit het evenwicht wordt gebracht. We zullen ons gedrag moeten veranderen: minder willen ‘hebben’ en meer willen ‘zijn’. We kunnen niet meerdere keren per jaar met het vliegtuig op vakantie en niet elke tien jaar een nieuwe keuken aanschaffen, we worden er uiteindelijk ook niet gelukkig van.

“We hebben nu zes weken lang geleerd om qua ‘hebben’ een stap terug te doen. We konden niet eens op een terrasje zitten. Hopelijk leert deze periode van onthouding onze aandacht op meer structurele wijze naar ‘zijn’ te verleggen. Dat wil zeggen naar ervaringen die er werkelijk toe doen: aandacht, verbinding, inspiratie, reflectie. Het voelt een beetje als een collectief momentum, en dat is per definitie niet iets wat je in je eentje ervaart. Integendeel, het is een door een grotere groep gedeeld tijdsbesef. Ik denk dat veel mensen het anders willen. Wel, nu kunnen we het tij keren.”

Lees ook:

De coronacrisis laat zien: de wereld kan beter. Gaat ons dat lukken?

Is de coronacrisis een kans om de wereld te verbeteren, vraagt het filosofisch elftal zich af. Of is dat naïef utopisme?