Deze
week verschijnt ‘Normale mensen’, de Nederlandse vertaling van de
tweede roman van de Ierse schrijver Sally Rooney. Zevenentwintig jaar
nog maar en nu al een veel gelauwerd auteur. Rooney wordt geroemd om
haar psychologie. “Ik vind het interessant om te zien hoe sekse en
klasse uitwerken in de kleinste interacties tussen mensen.”
Schrijver
Sally Rooney is groot in Dublin. Of nu ja, groot. Het meisje dat op
zaterdagochtend een toeristische rondleiding door de klassieke gebouwen
van Trinity College verzorgt, Dublins universiteit waar Rooney eerder
studeerde, en die enthousiast de studentenkamer van Oscar Wilde
aanwijst, heeft wel van Rooney gehoord maar kan haar naam niet direct
plaatsen. Maar in een bushokje hangt haar hoofd op een poster, en in de
boekhandel ligt haar nu ook in het Nederlands verschenen roman ‘Normal
People’ in hoge stapels op de hoek van de tafel.
Ook
in buurland Engeland doet Rooney het goed. The Irish Times berichtte
vorige week, toen bekend werd dat Rooney als jongste winnaar ooit de
Costa Novel Award – een belangrijke Britse literaire prijs – had
gewonnen, over affiches in Londense etalages met daarop de tekst:
‘Jazeker, we hebben Sally Rooney op voorraad.’ In een half jaar tijd
verkocht ze van ‘Normal People’ in eigen land 20.000 en in Engeland
80.000 exemplaren.
Ze is Iers, maar
Rooney legt meer de vinger op de tijdgeest dan dat ze nou in de lokale
literaire traditie voortzet. Het draait in haar romans ‘Gesprekken met
vrienden’ en ‘Normale mensen’ niet om de katholieke kerk of de Troubles,
om armoede en grote gezinnen, maar om tieners en twintigers in Dublin.
Rooney schrijft over onzekerheid, vriendschap, seks, eenzaamheid.
Over
de bekende opgroeiproblemen, maar door Rooney zo sensibel en
intelligent verwoord, dat je er na afloop toch iets meer van denkt te
snappen, hoe dat is, jong zijn in de 21ste eeuw. Het is er in dit
seksueel vrije maar hyperbewuste digitale tijdperk niet simpeler op
geworden.
Jonge vrouwen
‘Normale
mensen’ herinnert nog het meest aan het werk van Amerikaanse
generatiegenoten als Greta Gerwig (van de films ‘Ladybird’ en ‘Frances
Ha’) en schrijver Lena Dunham (‘Girls’). Rooney voelt zich gevleid met
de vergelijking met Greta Gerwig (‘Zo’n goede observator van de ervaring
van jonge vrouwen, ik vond ‘Ladybird’ heel goed’) maar met Lena Dunham
voelt ze zich minder verwant. “Ik schrijf niet over millennials die zich
niet weten te handhaven in de volwassen wereld. De problemen van mijn
personages hebben te maken met de sociale en economische systemen waar
ze deel van uitmaken.”
In
een rumoerig hipstercafé in Dublin geeft Rooney gedecideerd en snel
antwoord op vragen, vriendelijk maar gereserveerd, terwijl ze
ondertussen haastig een broodje eet. Ze werkt aan een script van
‘Normale mensen’ voor een verfilming, maar ze wordt steeds gestoord door
de prijzen die ze in ontvangst moet nemen en journalisten die haar
willen interviewen. Af en toe stemt ze toe.
Optredens
en interviews vindt Rooney ‘nogal stressvol’. Ze hecht aan haar
privacy. ‘Schrijvers worden cultureel veel te belangrijk gemaakt’,
tweette ze vlak voor verschijning van haar tweede roman om vervolgens
tijdelijk van het twittertoneel te verdwijnen om de golf reacties op het
boek voor te zijn.
Ethische kwestie
“Ik
schrijf fictie. Mijn eigen leven is niet zo interessant”, antwoordt ze
op de vraag of ze bewust tegen de stroom ingaat door literaire romans te
schrijven in een tijd waarin juist de interesse in het levensverhaal
van een schrijver zo groot is. “Het is ook een ethische kwestie voor me:
mijn verhaal is niet alleen van mij maar ook van mijn vriend, ouders,
familie, vrienden. Die zitten helemaal niet op een verschijning in een
van mijn boeken te wachten. Bovendien: juist het verzinnen vind ik
heerlijk. Die vrijheid om te spelen met personages. Ze zijn helemaal van
mij.
“Ze moeten ook helemaal van mij
zijn anders zouden ze me niet kunnen verrassen. Als ik een verzonnen
figuur dingen laat doen dan kan ik zelf die figuur ook beter leren
kennen. Schrijven is interessant omdat je een personage in verschillende
situaties kan uitproberen. Bij mijn zus zou ik de antwoorden al weten.
Plus: als ik non-fictie schreef zou ik mij door de waarheidsclaim veel
meer geremd voelen. Ik kan mijn personages problemen bezorgen die ik wil
dat ze hebben en ze ook weer wegnemen. Natuurlijk put ik daarbij ook
uit mijn eigen leven, maar wie alleen maar geïnteresseerd is in mijn
levensverhaal, ontkent het creatieve werk dat ik als schrijver doe, of
ik nu iets deels uit de werkelijkheid haal of het helemaal verzin.”
En
schrijven kan Rooney. Haar lezen is een ongemeen spannende ervaring.
‘Ze kruipt in je hoofd’, schreef het Amerikaanse tijdschrift The New
Yorker in een recent profiel. Dat zit hem oppervlakkig gezien niet in de
plot die lijkt op andere plots. ‘Normale mensen’ gaat over de
knipperlichtrelatie, vriendschap-met-seks, tussen Marianne en Connell,
twee millennials die er lang over doen tot ze door krijgen dat ze samen
iets heel bijzonders hebben.
Marianne
komt uit een kil rijk gezin (agressieve broer, onverschillige moeder die
werkt als advocaat, vader dood) Connell uit een warm arm nest,
crimineel angehauchte onderklasse, maar wel een liefhebbende
alleenstaande moeder. Connells moeder maakt schoon bij die van Marianne.
Op de middelbare school in de Ierse provincieplaats is de mooie,
atletische Connell populair, en de nerdy Proust lezende, altijd te snel
redenerende Marianne een buitenbeentje. Op het elitaire Trinity College
in Dublin draaien de rollen om.
Klinkt
dit als een schematisch coming-of-age- drama, Rooney’s originaliteit
schuilt in haar sensitiviteit en inzicht. Ze floreert in dialogen waarin
mensen nooit precies onder woorden brengen wat ze bedoelen en in het
commentaar dat die wankele inborst subtiel openbaart.
Klasseverschil
Ze
schrijft over mishandeling en verwaarlozing, over seksisme en
klassenverschil, eenzaamheid en het gemis aan gemeenschapszin, alles op
de vierkante millimeter, het politieke is intiem geworden. “Het gaat me
erom hoe persoonlijke relaties gevormd worden door klasseverschil en
gender”, zegt ze. “Ik vind het interessant om te zien hoe die
verschillen uitwerken in de kleinste interacties tussen mensen”.
Haar
empathie met kwetsbare scholieren leverde haar al de bijnaam ‘Salinger
van de snapchat-generatie’ op maar dat vindt ze maar ten dele waar. “Ik
zat zelf nooit op snapchat. Maar oké, ik zie wel een verwantschap: in
psychologie, in de lange dialogen, die vingerafdruk is er zeker. Mijn
personages zijn net als de zijne geletterd, jonge boekenwurmen,
neurotisch, alleen ze wonen in provinciaal Ierland, niet in Manhattan.
En mijn personages vechten niet tegen volwassen hypocrisie maar tegen
systemen. Hun maatschappelijke onvrede is meer uitgesproken. Salingers
personages doen nooit een politieke uitspraak.”
Gaan
de jongeren in ‘Gesprekken met vrienden’ inderdaad met elkaar in
discussie over Marx en feminisme, de personages in ‘Normale mensen’ zijn
zeker geen activisten, eerder lezers en dromers. “Ze hebben nog geen
besluit genomen over de rest van hun leven” zegt Rooney. “Er zijn in
Ierland ook niet zoveel ingangen voor jongeren om deel te nemen aan het
politieke leven.
“Er bestaat sowieso
een grote kloof tussen de staat, de traditionele instituties – zo is 95
procent van de scholen nog steeds in handen van de katholieke kerk – aan
de ene kant en de progressievere bevolking aan de andere kant. Dat
bleek ook uit de uitkomsten van de referenda over de abortuswetgeving en
het homohuwelijk.”
Engagement
Rooney
zelf roert zich wel in het politieke debat in Ierland op uitgekiende
momenten. Zo hield ze in de krant een hartstochtelijk pleidooi voor de
nieuwe Ierse abortuswet die mei vorig jaar met grote meerderheid werd
aangenomen. Het engagement heeft ze van huis uit meegekregen. Ze groeide
op in een links gezin in County Mayo in West- Ierland, met (inmiddels
gescheiden) ouders en twee zussen. Haar moeder was directeur van een
cultureel centrum, haar vader ingenieur, allebei grote lezers. Het huis
stond vol met boeken. Ze had een harmonieuze jeugd, behalve dat ze zich
op de middelbare school enigszins een buitenstaander voelde.
“Mijn
eigen ervaring op school leek wel op die van Marianne, ja, al werd ik
wel goed behandeld door mijn klasgenoten. Maar ik voelde me toch niet
aangesloten bij de sociale wereld daar. Ik snapte de regels niet. Ik zat
op een katholieke meisjesschool, maar er was ook een jongensschool in
de stad en de jongens waren heel belangrijk voor de meisjes.
“Alles
draaide om wie met wie uitging en dat was een groot mysterie voor me.
Ik had zelf geen enkele mannelijke vriend. Het was niet alsof er een
wedstrijd aan de gang was en ik die verloor, ik deed gewoon niet mee aan
de wedstrijd. Pas op de universiteit begon ik de sociale regels te
begrijpen, hoe je eraan mee kon doen, welke mensen bovenaan de ladder
staan.”
Als student op Trinity College
doet Rooney mee aan debattoernooien, waar ze hypernerveus en ‘
star-struck’ aan begint, maar heel goed in wordt. Op haar 22ste is ze
Europees debatkampioen. In 2015 beschrijft ze haar ervaringen in een
essay in de Dublin Review. Populair worden is simpel in de
debatgemeenschap: wie het debat wint krijgt de meeste aandacht.
“Populariteit
is niet langer een mysterieuze schikking van persoonlijke loyaliteiten
volgens een sociale code die ik niet begrijp”, schrijft Rooney.
“Populariteit is gelijk aan succes.” Ze stopt als de rituele verdediging
van allerlei standpunten haar tegen gaat staan en de overwinningen gaan
vervelen. “Als je meedoet aan een spel leer je de anderen beter kennen,
maar overwinningen geven je alleen maar meer inzicht in je zelf”.
Het
fundament van haar schrijfcarrière is ondertussen wel gelegd. Na het
essay wordt ze benaderd door een literair agent die meer van haar wil
lezen en die ze het manuscript van ‘Gesprekken met vrienden’ geeft. De
jarenlange oefening in de ‘geritualiseerde abstracte sociale agressie’
in het debat heeft haar vruchten afgeworpen. Dat blootleggen van de
minieme machtsverschuivingen in het sociale verkeer vormt de kern van
haar werk.
Neem bijvoorbeeld de scène
waarin de onhandige Marianne in blote jurk ietwat ongemakkelijk maar
toch ingenomen met zichzelf op een feestje belandt, verbaasd het effect
registreert (‘de barman kijkt openlijk naar haar borsten terwijl hij
tegen haar praat’), zich moed indrinkt, en vervolgens vernederd wordt
door een agressieve feestganger die in haar borst knijpt.
Sociaal gemak
Of
later, als de provinciale, conformistische Connell bij zijn eerste
ontmoetingen op het meer geprivilegieerde Trinity College ieder sociaal
gemak verloren heeft. “Vroeger thuis leek zijn verlegenheid nooit een
echt obstakel voor zijn sociale leven, want iedereen wist al wie hij was
en hij hoefde zich nooit voor te stellen of zijn persoonlijkheid te
profileren”, schrijft Rooney.
“Als er
al sprake van een persoonlijkheid was leek die iets wat buiten hemzelf
stond en eerder werd bepaald door de mening van anderen dan door iets
wat hij zelf deed of maakte. Nu heeft hij een gevoel van
onzichtbaarheid, nietsheid, hij heeft geen reputatie die bij anderen tot
aanbeveling kan strekken.”
Teder
schrijft Rooney in ‘Normale mensen’ over het lichaam, over de eerste
seksuele ervaringen; roerende observaties die je het gevoel geven een
privéwereld binnen te gaan. “Ik moest onderzoeken wie deze mensen zijn
en hoe ze zich uiten, zowel in gesprekken als in hun seksuele relatie”,
vertelt ze.
“In het begin van het boek
zijn ze nog maar kinderen. Ze weten niet wat ze doen. Ze worden
overweldigd door hun gevoelens voor elkaar en ze missen het vocabulaire.
Het was zeker lastig om die scènes te schrijven. Ik wilde de lezer het
gevoel geven hoe machtig die ervaringen zijn. Het moest waarachtig
zijn.”
Blij is ze met de enthousiaste
ontvangst van haar romans. Al was er ook kritiek. Bij haar debuut werd
er geklaagd over salonsocialisme van verwende jongeren. Na ‘Normale
mensen’ kwam er kritiek dat ze te veel schreef over onzekerheden, over
nuffige meisjes wier grootste verdriet het is dat een jongen ze niet
leuk vindt. Hoe verhoudt zich dat tot haar feminisme?
Vrouwelijke leiders
Ze
haalt haar schouders op. Rolmodellen interesseren haar niet, zegt ze.
“Ik had niet iemand nodig om me erop te wijzen dat vrouwen goede leiders
zijn en een belangrijke rol vervullen in het publieke leven. Mijn
werkende moeder was de baas ergens. Het was nooit een vraag voor me of
vrouwen niet capabel zouden want dat zijn ze en waren ze, al was ik me
ook vrij snel bewust van de ongelijkheid in de samenleving.
“Ik
schrijf vanuit het geloof dat er een betere wereld mogelijk is, dat
mensen compassie kunnen voelen, genereus kunnen zijn. Maar ik schrijf
mijn romans niet om iets te bewijzen. Het gaat me om te observeren hoe
pijnlijk ervaringen voor jonge vrouwen, voor jonge mensen in het
algemeen kunnen zijn. Het gaat me om de complexiteit en subtiliteit van
die ervaringen.”
Sally Rooney: Normale Mensen. Vert. Gerda Baardman. Ambo Anthos; 253 blz. € 20,99
Lees ook:
Je verschuilen achter glimlachjes en ‘small talk’
De Ierse Rooney schittert met verhullende dialogen in haar debuut over een perfectionistische millennial.
Als de liefde een ziekte zou zijn
Hanna
Bervoets (1984) wordt gerekend tot de grote talenten van de Nederlandse
literatuur. Haar vierde roman ‘Efter’ bevestigt haar aanleg voor het ontrafelen van sociale processen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten