Kunst ontdekt van 43.900 jaar oud

Archeologie In een grot op Sulawesi is het oudste afgebeelde verhaal ooit gevonden. Het monopolie op ‘vroege kunst’ is niet meer van Europa.

• Hendrik Spiering

11 december 2019 om 18:56

De wand van de grot op Sulawesi, met de daar aangetroffen vormen van dieren. De kunstmatige kleuren op de foto zijn ontstaan door het extreme contrast van de opname. Foto Griffith University

Een tekening van een dwergbuffel (rechts) in de Leang Bulu’ Sipong 4-grot op Sulawesidie. Het dier lijkt gevangen of aangevallen te worden door ‘minimensjes’ (links), sommige met diereigenschappen. Foto Adam Brumm

Vier dwergbuffels (anoa’s), twee wilde varkens met daarbij acht kleine mensen afgebeeld, sommige met speren of touwen. De mensen lijken te liggen of te vallen. De rotstekeningen in een grot in Zuidwest-Sulawesi zijn minstens 43.900 jaar oud, gedateerd met het verval van uraniumisotopen. Daarmee zijn ze de oudste tekeningen ter wereld – op abstracte neanderthalertekeningen in Spanje na (die op een ouderdom van ruim 64.000 jaar zijn gedateerd).
Archeologen onder leiding van Maxime Aubert, Adhi Agus Oktaviana en Adam Brumm (Griffith University, Australië) beschrijven hun vondst in de Leang Bulu’ Sipong 4-grot op Sulawesi woensdag in Nature. De rode-okertekeningen in Indonesië zijn gemaakt door moderne mensen, Homo sapiens.

Het nu ontdekte complete, op het oog samenhangende tafereel beslaat een vierenhalve meter brede rotswand in een deel van de Sulawesische Leang Bulu’ Sipong 4-grot waarin daglicht valt. De varkens zijn 123 en 84 centimeter breed, de buffels iets kleiner, en de mensjes zijn vier tot acht centimeter hoog. Alle tekeningen lijken op één moment te zijn gemaakt. In de grot zijn verder geen sporen van bewoning gevonden. In andere grotten in het gebied zijn stenen met kraspatronen, kralen, en ook vermalen oker gevonden, uit een latere periode: 30.000 tot 22.000 jaar oud.

Het oudste verhaal

De archeologen zien in de voorstelling het oudste afgebeelde verhaal. Niet alleen omdat de mensenfiguren met een soort jacht bezig lijken te zijn, maar ook omdat een aantal van hen een dierenattribuut heeft: een staart, een vogelbek. Dat wijst op ‘verzonnen’ figuren, niet op realisme. Niet uit te sluiten is dat de dierenattributen een soort jachtvermomming vormen, maar de archeologen vinden het dan weer niet erg logisch om met een vogelvermomming te jagen op buffels. Jachtscènes zijn in paleolithische kunst sowieso uiterst zeldzaam. Verder zien de onderzoekers ook in het grote verschil in omvang tussen dieren en ‘jagers’ een aanwijzing voor een fantasiewereld, of misschien zelfs voor een soort sjamanistische verbeelding van een ándere wereld. „Hoe dat ook zij”, schrijven ze, „het lijkt wel duidelijk dat deze complexe scène met zijn vele op elkaar reagerende figuren, rijk is in verhalende inhoud.”
„Het opwindendst is dat we met onze nieuwe vondst al zó vroeg de moderne cognitie van de verhalen vertellende mens op één plek vinden”, zegt Aubert, door de telefoon vanuit Jakarta, Indonesië. „Een heel symbolische voorstelling, en dus niet alleen maar stippen of zoiets, waarvan gedacht wordt dat die het begin van rotskunst vormen. Dat moet dus betekenen dat de oorsprong van deze verbeelding nog veel verder terug ligt.” Aubert legt uit dat de moderne mensen waarschijnlijk rond 70.000 à 60.000 jaar geleden arriveerden in Zuidoost-Azië. „Er is een modern-menselijke tand uit Java van 65.000 jaar oud.”

Een archeoloog klimt met een ladder de grot in waar de tekeningen gevonden zijn. Foto Griffith University

Er is een opmerkelijke overeenkomst met de veel bekendere, maar dus net iets jongere Europese rotstekeningen. Aubert: „In de oudste tekeningen vanaf zo’n 40.000 jaar geleden zie je heel veel aparte dieren en handafdrukken, en dan rond de koudste periode van de laatste ijstijd, circa 20.000 jaar geleden, zie je meer afbeeldingen van mensen. Wij hebben eerder in Sulawesi ook al menselijke afbeeldingen van 20.000 jaar oud gevonden. Dat zijn fascinerende parallellen. Er moeten dieper connecties bestaan, tussen die ontwikkelingen in Europa en in Zuidoost-Azië. Maar welke? De logica is om te kijken naar de gezamenlijke oorsprong van deze mensen in Afrika.”
De sapiens-mensen die in Europa de rotstekeningen maakten zijn waarschijnlijk rond 50 à 60.000 jaar geleden uit Afrika via de Levant naar Europa getrokken. Zuidoost-Azië werd waarschijnlijk al rond 70.000 jaar geleden gekoloniseerd, maar er zijn ook aanwijzingen voor een migratie die 60.000 jaar geleden Afrika verliet naar Zuidoost-Azië, via het Arabisch schiereiland. Het zóu kunnen dat met die ‘dubbele’ migratie vanuit Afrika een gemeenschappelijke traditie werd verspreid over Eurazië, maar zeker is dat allerminst.

Dierachtige mensen

Een gemeenschappelijke traditie zou volgens Aubert en zijn collega’s misschien ook te vinden kunnen zijn in de dierachtige mensfiguren, die zij vergelijken met de oudst bekende verbeelding van een ‘mens’, circa 40.000 jaar oud, uit Hohlenstein-Stadel in Zuid-Duitsland. Dat is een ruim dertig centimeter hoog ivoren beeldje van de ‘leeuwenman’: een menselijke figuur met een leeuwenkop. De onderzoekers noemen ook het véél jongere voorbeeld van de vogelkopman-tekening, uit de Lascaux-grot (20.000 à 15.000 jaar oud) die ook in een soort jachtscène lijkt te zijn afgebeeld. Uit Indonesië zijn andere ‘diermensen’ bekend van 14.000 à 20.000 jaar oude tekeningen uit Kalimantan, die ook in een soort jacht zijn afgebeeld met prooidieren.

Lees over het ontstaan van modern symbolisch gedrag ook: De macht van het getal (2014) en Volledig modern (2004)

Hoe de veel oudere (abstracte) neanderthalerkunst in deze discussie past is onduidelijk. Sinds de vondst van de neanderthalertekens van 64.000 jaar oud in een aantal Spaanse grotten is er in wetenschappelijke kring veel discussie over deze dateringen ontstaan, zonder dat een heldere conclusie is bereikt. Maxime Aubert, die voor zijn eigen dateringen gebruikmaakt van dezelfde uranium-techniek als voor neanderthalertekens gebruikt werd, is overigens een van de belangrijkste critici van die neanderthalertekeningdatering.