Vergeet die male gaze, zeggen Carice en Halina: ‘Het is tijd voor onze eigen stem’

Geen theepotten, geen vrouwelijk naakt. De vriendinnen Carice van Houten en Halina Reijn wilden met hun film ‘Instinct’, die morgen de openingsfilm is van het Nederlands Film Festival, een alternatief voor de archetypische mannelijke blik op vrouwen bieden. ‘Deze film had niet door een man kunnen worden gemaakt.’

Sandra Kooke 26 september 2019, 08:56

Carice van Houten (links) en Halina Reijn hebben samen hun eerste speelfilm gemaakt. ©Sabine Cattaneo

Ik kreeg trouwens een berichtje van Paul dat hij heel trots op ons is. Dat moest ik je nog even doorgeven”, zegt Carice van Houten halverwege het interview tegen Halina Reijn. Paul, dat is Paul Verhoeven, de Nederlandse regisseur van internationale bestsellers als ‘Zwartboek’ en ‘Basic Instinct’. Trots is hij vanwege ‘Instinct’, de film die Reijn regisseerde en waarin Van Houten de hoofdrol speelt.

Zo’n compliment aan ‘zijn’ twee actrices, die beiden in Zwartboek speelden, hoort er natuurlijk een beetje bij. Maar er is alle reden om te veronderstellen dat het meer is dan een aardig gebaar van de nestor van de Nederlandse film. Want met Instinct heeft dit vrouwelijke duo een veelbelovende eerste film uitgebracht.

De eerste berichten wijzen op een positieve ontvangst: de film won op het filmfestival in Locarno de Variety Piazza Grande Award en werd vervolgens uitgenodigd voor vertoning op het filmfestival in Toronto. Daar moesten extra zalen worden geregeld om aan de grote interesse te voldoen. Begin deze maand maakte filminstituut Eye bovendien bekend dat Instinct de Nederlandse inzending voor de Oscars wordt in de categorie beste buitenlandse speelfilm.

Niet gek voor twee debutanten, die met hun productiebedrijf Man Up een eigen stem in de filmwereld willen laten horen.

Instinct speelt zich af in een tbs-kliniek. Nicoline (Carice van Houten) is een ervaren psychologe die als nieuwe medewerker aan de slag gaat met Idris (Marwan Kenzari), die is veroordeeld wegens gewelddadige verkrachtingen. Hij mag bijna met onbegeleid verlof, maar daar denkt Nicoline als enige van het team anders over. Zij vindt hem nog steeds gevaarlijk. Maar ze voelt zich ook tot hem aangetrokken. Er ontbrandt een machtsspel tussen hen, aangestoken door erotische aantrekkingskracht. Nicoline, dicht op de huid gefilmd, oogt als een sterke vrouw in spijkerbroek en T-shirt, maar die façade brokkelt langzaam af. Haar verlangens en angsten zitten haar in de weg. En hoe zit dat met Idris? Hij is manipulatief, maar ook zorgzaam. Wat is echt, wat is nep? Wie ligt boven, wie onder?

In de internationale pers wordt het gelaagde en gedurfde spel van Van Houten en Kenzari geroemd, vooral de intieme scènes waarin ze ‘veel bereiken met weinig tekst of actie’. Hierin wordt de invloed van regisseur Ivo van Hove, met wie Reijn heel veel samenwerkt, vermoed.

Het onderwerp hield Reijn al jaren bezig, vertelt ze op de persdag die eind augustus in het Amsterdamse Lloyd Hotel is georganiseerd om aan alle interviewverzoeken te voldoen. “Ik kwam op het idee toen ik jaren geleden de EO-documentaire ‘Verboden relaties in de tbs’ zag. Relaties tussen gedetineerden en psychologen bleken vrij regelmatig voor te komen. Wat mij fascineerde: hoe kan het dat iemand die ervoor gestudeerd heeft, die toch moet weten wat de manipulatieve kanten van zo’n man zijn, daar toch voor valt?

“Al in 2015 begonnen we met schrijven. Maar we waren toen allebei nog aan het acteren en met voorstellingen aan het toeren. Dus we konden het idee lang laten rijpen. Wel hadden we in een vroeg stadium Esther Gerritsen als schrijfster aangetrokken.

“En toen zijn we heel rustig het script gaan ontwikkelen. We wisten dat iedereen met een vergrootglas naar ons zou kijken. En we zijn debutanten als producent, schrijver, regisseur. Dus we wilden beslagen ten ijs komen.”

En toen was daar de Anne Faber-kwestie. Wie de film ziet, zal daar meteen aan moeten denken. Hoe was het om plotseling een stem te worden in het maatschappelijke debat over onbegeleid verlof?

Reijn: “Ik begrijp wel dat dat verband misschien gelegd zal worden, maar deze film staat daar los van. Sinds we vijf jaar geleden met schrijven begonnen, is er heel veel gebeurd in de wereld: de #MeToo-beweging, de aandacht voor racisme, voor inclusiviteit van homoseksualiteit en transgenders, maar ook de discussies over tbs. Dat heeft allemaal invloed op hoe de film wordt bekeken. Maar wij hebben geen realistisch, maatschappijkritisch verhaal over het gevangeniswezen in Nederland willen maken. Wij hebben alleen maar diep respect gekregen voor iedereen die in een tbs-kliniek durft te werken.”

Maar de film laat wel precies zien hoe je gemanipuleerd kunt worden door een tbs’er.

Reijn: “Dat is wel een heel simpele manier van kijken. Het woord tbs valt niet eens in de film. Dit is een geabstraheerde vertelling, gecreëerd vanuit mijn theaterachtergrond, vanuit Shakespeare, Ibsen, Tsjechov. Een mentale, theatrale trip, geen sociaal, maatschappelijk drama.

“Wat ons aantrok in deze situatie is: waarom eet je een reep chocola, waarom kijk je de hele dag op je telefoon, terwijl je weet dat het niet goed voor je is? We zijn allemaal beschaafde, ontwikkelde mensen, maar tegelijk worden we gedreven door animale driften, vooral door onze wonden en trauma’s. Dáár gaat het over. De gevangenis is alleen maar de arena waarin we het plaats laten vinden. Als je goed kijkt, zie je dat Nicoline ook in een gevangenis leeft. Zelfs haar huis, omgeven door hoge woontorens, lijkt op een gevangenis.”

Nicoline, wat is zij voor iemand?

Van Houten: “Nicoline is op zich een heel succesvolle vrouw. Ze geeft trainingen in het gevangeniswezen en is daar heel goed in. Maar ze woont helemaal alleen. Het is een sterke vrouw met kwetsbare kanten. En die komen in de film naar boven.”

Ze blijft raadselachtig.

Van Houten: “ Ja, we wilden geen Disney-film maken.”

Reijn: “We wilden vooral de kijker uitnodigen om zich met haar te identificeren. Niet door haar leuk en aardig te maken, dat is ze bepaald niet, maar juist door haar complex te laten zijn, zoals iedereen eigenlijk is.”

Van Houten: “Ik vind het zelf ook spannender als een personage vragen oproept en niet in plakjes wordt voorgeschoteld aan de kijker.”

Hoe geef je zo iemand vorm?

Van Houten: “Haar zelfdestructie is een uitvergrote, theatrale vorm van een principe dat we allemaal kennen: of je nou een zak chips achter elkaar leeg eet of steeds op de verkeerde personen valt. Als acteur moet je er wel bij jezelf naar durven kijken, je moet het durven opzoeken. Anders ben je iets hols aan het spelen.”

Twee hartsvriendinnen die werken aan één film, was dat ingewikkeld?

Van Houten: “Helemaal niet. Het bleek alleen maar een grote opluchting te zijn. Dit was zo’n organisch proces dat ik er alleen maar meer van wil. Dat konden we van tevoren niet helemaal zo inschatten, maar ik denk dat we het allebei intuïtief zo hebben aangevoeld. We kennen elkaar al lang, we hadden die lange aanlooptijd en wisten precies wat we wilden maken: de juiste ingrediënten waren aanwezig. Ja, en als je dan ook nog van elkaar houdt en elkaar vertrouwt….”

Je moest je vriendin wel accepteren in de functie van regisseur.

Van Houten: “Ik heb daar nooit vraagtekens bij gehad. Ik heb nooit gedacht: kan ze dat wel?”

Ook geen moeite gehad met de rolverdeling? De regisseur is de leider.

Van Houten: “Zo voelde het niet, zo is Halina helemaal niet. We zijn in ons werk allebei vrij egoloos. We zijn vooral bezig met wat we willen vertellen en dan kom je veel sneller tot de kern. Het voelde ook vaak alsof we samen de keuzes maakten.

“Ik weet nog wel dat ik de eerste dag dacht: nu moet ik heel erg mijn best doen, want ze verwacht nu iets van mij. En ik weet hoe intens ze zelf werkt, ik wilde daar niet onder gaan zitten. Toen heb ik de eerste dag meteen mijn stem kapot geschreeuwd; ik deed zó mijn best. Ik stortte me er meteen zo diep in. Maar dat zette wel meteen de toon voor de rest van de film. Ik dacht: oké, ik ben hier in het diepe gesprongen en het is hier veilig. Nu kan ik lekker gaan inkleuren.”

Reijn: “Ik weet nog wat je die dag allemaal moest doen. Het was die scène van de training van de ME’ers, waar de film ook mee opent. Het was ontroerend voor mij om te zien hoe ze zich overgaf aan het project. Juist omdat ik haar zo goed ken, omdat ik precies weet hoe dat van binnen bij haar zit. Ik ben ook actrice, ik weet hoe genant, hoe moeilijk het is om je zo te geven. Hoe jij je erin gooide, Carice, alsof je als een soort raket werd afgeschoten. Ik dacht echt: what the fuck!

“Af en toe werd ik ook wel zenuwachtig van Marwan en Carice, omdat ze ontzettend veel kritische vragen stelden en mij uitdaagden, op een positieve manier. Wat betekent dit of waarom doen we dat? En zoals Carice niet voor mij wilde onderdoen, wilde ik dat niet voor haar. Ik denk dat we elkaar met z’n drieën enorm hebben uitgedaagd. We hebben de film met heel weinig geld en tijd gemaakt. Iedereen voor diep onder zijn normale salaris. En we hadden maar 23 dagen om te draaien. Dat is niks voor zo’n film. Binnen die kleinheid van de film hebben we elkaar radicaal uitgedaagd. Dat was supereng, maar ook geweldig.”

Het lijkt alsof je jouw liefde voor Carice kunt zien in de film. De camera tast haar huid als het ware af.

Reijn: “Dat klopt. Haar nek, daar waren we helemaal door geobsedeerd. Wat er tijdens het filmen gebeurde: het voelde net of ik twee kinderen had, Carice en Marwan. Dat was voor mij eigenlijk heel emotioneel. Je gaat van iedere porie van hen houden. Ivo (van Hove, red.) heeft dat wel eens tegen me gezegd: de acteurs zijn mijn kinderen. Dan dacht ik altijd: wat lief, wat schattig. Maar nu ervaar ik het zelf. Je wordt gewoon verliefd, zonder dat dat iets met romantiek of seksualiteit te maken heeft. Het is ontzettend ontroerend dat twee mensen bereid zijn in een gezamenlijk hersenspinsel te stappen, hun huid af te stropen en hun ziel op tafel te leggen.

“Maar er zat ook een andere gedachte achter de close ups van Carice. Nicoline is een nogal onvermurwbare vrouw. Dan moeten we wel af en toe met de camera heel dichtbij haar kunnen komen. Je wil dat de kijker het bijna ongemakkelijk vindt om naar haar te kijken, omdat je dan kijkt naar de junk in jezelf. Dat is het ongemakkelijke aan dit personage.

“Daarnaast moet ik nu even een korte ode brengen aan deze twee onweerstaanbare mensen met hun grote ogen en supersymmetrische gezicht, enzovoorts. Ook daarom wil je constant met de camera op hen zitten.”

Deze film is het eerste product van jullie productiebedrijf Man Up. Jullie willen het vrouwelijk perspectief laten zien in de door mannen gedomineerde filmwereld. Had een man deze film niet kunnen maken?

Reijn: “Absoluut niet. Dit is gemaakt, geschreven en gefilmd door vrouwen. Dit is absoluut the female gaze.

Van Houten: “Er is geen theepot te zien. En we hebben heel nadrukkelijk gekozen voor geen vrouwelijk naakt.”

Reijn: “We willen de vrouw tonen in al haar complexiteit, dus geen eendimensionale, moralistische heldinnenverhalen. We willen graag dat wat verborgen is, waar schaamte en duisternis omheen hangt, proberen naar het licht te brengen.”

En dan word je in de media toch weer vergeleken met Paul Verhoeven of Ivo van Hove.

Reijn: “Dat bevestigt alleen maar hoeveel behoefte er is aan een vrouwelijk perspectief. We hebben met de groten der aarde mogen werken – Verhoeven, Van Hove, Alex van Warmerdam, Johan Simons – en van hen kunnen leren, maar nu is het tijd voor onze eigen stem.”

Jullie volgende Man Up-project is de NPO-serie ‘Red Light’ waar jullie in spelen. En jullie hebben de rechten gekocht voor de verfilming van ‘’t Hooge nest’ van Roxane van Iperen. Zijn er al meer plannen?

Reijn: “We hebben een heleboel ideeën, maar we moeten keuzes maken. Wij zullen altijd zoeken naar de nuance, naar verhalen die de mens tonen hoe ze is: complex, duaal en als een vat vol tegenstrijdigheden.” 

Van Houten: “De kunst is nu om bij onszelf te blijven en niet overal in te duiken. Want er komt nu ontzettend veel op ons af.”

Reijn: “Het is nu even heel overweldigend. Maar wel te gek.”

Instinct is de openingsfilm van het Nederlands Filmfestival en gaat vrijdagavond 27 september in première in Utrecht. Vanaf 3 oktober is de film in de bioscopen te zien.

Instinct is de openingsfilm van het Nederlands Filmfestival en gaat vrijdagavond 27 september in première in Utrecht. Vanaf 3 oktober is de film in de bioscopen te zien. Lees hier wat recensent Remke de Lange vond van de film.

Lees ook:

‘Je kunt mooi oud worden in dit vak’

Sandra Kooke sprak Halina Reijn twee jaar geleden kort nadat zij de Theo Mann-Bouwmeesterring had gekregen. “Spelen - ook in het repetitielokaal - vind ik een heel genante, verschrikkelijke bezigheid”, zei Reijn toen. Lees het hele interview hier.