beschouwing de winnaars van de penselen

Yvonne Jagtenberg wint het Gouden Penseel voor haar boek over ongewoon kijken naar gewone dingen

Onbevangen naar iets kijken, dat kunnen kinderen eigenlijk beter dan volwassenen. Dat weet ook Yvonne Jagtenberg, te zien aan haar Gouden Penseel-winnende Mijn wonderlijke oom. 

Wieteke van Zeil1 oktober 2019, 22:00

Vorige week sprak de president van het Britse hooggerechtshof, Lady Brenda Hale, het oordeel uit dat Boris Johnson het parlement niet op reces had mogen sturen. Lady Hale is een oude vrouw met een blik die geheimen lijkt te verbergen, als Oma Boef in het kinderboek van David Walliams. Een deftige Britse dame met grijs haar, een zwarte jurk, en iets in haar mars. En terwijl ze haar vernietigende, voor sommigen verbijsterende oordeel uitsprak, zat op haar schouder een enorme spin. Als een sidekick uit een Disneyfilm. Meteen werd er gespeculeerd over de bedoelingen van die grote zilveren broche – zou Lady Hale de traditie van de Amerikaanse oud-minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright voortzetten, die met haar broches soms meer zei dan haar als hoogste diplomaat was toegestaan? Zoals die keer dat ze bij een topbijeenkomst over Irak een grote gouden slang droeg, vlak nadat ze in de Iraakse media was uitgemaakt voor ‘ongeëvenaard serpent’. Zo werd de spin van Lady Hale meteen vergeleken een moederspin, met de mythologische Arachne en Louise Bourgeois’ gigantische Maman, en met alle symboliek die daarbij past; van het weven van een web (een commentaar op het verstrikte web van de Brexitambities?) tot de vernietigende kracht van de vrouwtjesspin die kleine mannetjes opeet. Binnen een dag werd Lady Hale Spider-Woman.

Het doet ook denken aan de spin Sebastiaan, die zo’n vreselijk drang had tot het weven van een web, terwijl iedereen hem waarschuwde. In de dichtbundel Niet met de deuren slaan, van Annie M.G. Schmidt uit 1979, is dat een vervaarlijk harig beest. In de versie van mijn kinderen, Een vijver vol inkt uit 2011, is hij een onweerstaanbare spin met grote ogen en een blauw petje op, die iets in z’n koppie heeft dat er niet meer uit gaat. Hij wordt omringd door zijn treurende spinnenvolk. Want: het is niet goed met hem gegaan.

Kracht beeldend detail

Wat de broche van Lady Hale laat zien, is de kracht van een beeldend detail om een deur naar eindeloos veel associaties open te zetten, die het hoofdverhaal in een nieuw licht zetten. Goede illustraties in kinderboeken zijn zulke details. De broche zou een ode aan de kinderboekillustratie kunnen zijn.

Ga zelf maar na in uw herinnering; stelt u zich een van uw favoriete, geïllustreerde kinderboeken voor, en benoem wat bepalend was voor het gevoel dat u bij dat boek had. Bij mij zijn dat: de spijkerbroek van Madelief (en de enkellaarsjes onder de rok van haar moeder), de wipneus en de woeste krullen van Ronja de roversdochter die haar, meer dan meisje of jongen, vooral een onverschrokken kind maakte dat iedere lezer wilde zijn, de klauwerige vingers van Quentin Blakes De Heksen en de piekharen van de stampertjes. Zo kan ik doorgaan; details maken een verhaal groot, ze maken dat het je een leven lang bijblijft.

Anders dan schilderijen, waarin ik wekelijks naar details zoek voor de serie Oog voor Detail, zíjn kinderboekillustraties details in het verhaal van het boek. Ze staan rond een geschreven verhaal, dat de kern is. Ze dragen dat verhaal en voeren het mee naar alle hoeken van je verbeelding. Ze vullen het verhaal niet in of aan, maar versieren het, zodat je er nieuwe gedachten bij kunt krijgen. Ze zijn soms vergelijkbaar met de marginalia in middeleeuwse manuscripten: een marge, maar een marge die perspectieven kan veranderen.

Clou

Er kan een clou schuilen in elk onvermoed detail in een kinderboekillustratie. Dat vereist ook een ander soort kijken dan wij als volwassenen gewend zijn. Niet pragmatisch en doelgericht, maar met het vizier wijd open. Gelukkig kunnen kinderen dat stukken beter dan wij. Onze blik is gericht op wat we nodig hebben, de rest (zo’n 95 procent doorgaans) van het blikveld negeren we. We hebben efficiënte hersens, maar daardoor missen we makkelijk details. Kinderen niet. Die zien alles. Dat weten ouders natuurlijk alláng, maar dat werd onlangs ook bevestigd in neuropsychologisch onderzoek. Uit verschillende testen, uitgevoerd door psychologen van de Ohio State University, blijkt dat kinderen veel meer opmerken dan volwassenen, óók als ze vooraf is gevraagd om zich op één ding te concentreren. Kinderen slaan veel meer omgevingsinformatie op. Misschien omdat ze de eerste jaren niet lezen. Misschien omdat ze de mogelijkheid openhouden dat alles van betekenis kan zijn. Het onderzoek kan leiden tot verschillende conclusies, bijvoorbeeld dat klaslokalen soberder ingericht zouden moeten worden, want hoe hard je ze als juf ook bij de les houdt, ze dromen toch weg bij alles wat ze zien.

Maar het fantastische nieuws is natuurlijk dat kinderen gewoon beter kijken. Elk detail kan een heel verhaal op zich zijn. Daarom zijn kinderboekillustraties zo belangrijk.

Ode aan details

De winnaar dit jaar, schrijver en illustrator Yvonne Jagtenberg, die dinsdagavond bij het Kinderboekengala in Amsterdam het Gouden Penseel kreeg toegekend, illustreerde een ode aan alle details waar je als kind mee aan de haal kunt gaan. Jagtenberg, bij veel vaders en moeders bekend van het heerlijke Hondje, de enige echte, maakte met Mijn wonderlijke oom een boek over ongewoon kijken naar gewone dingen. Over een oom die op een kind past, maar dat zo wonderlijk invult dat je je kunt afvragen wie er op wie past. Over volwassenen die alles normaal willen, maar die helemaal niet normaal zijn. En vooral, over kleine dingen die allemaal iets anders kunnen zijn dan je misschien denkt.

Het boek is geïnspireerd door de bekroonde film Mon Oncle (1958) van Jacques Tati, waarin Tati die ongewone oom speelt, die in een adembenemend modernistisch decor – afgewisseld met rommelige Franse gezelligheid – past op een kind dat bekneld zit tussen ouders die koste wat kost hun buren de ogen willen uitsteken met hun perfectionisme. Jagtenberg nam daaruit een deel, het deel dat de gezamenlijke blik van de oom en de jongen op die grotemensenwereld uitlicht, en het zijn haar details die je meenemen in hun alleskanmentaliteit.

 

Neem de ogen van oom. Hij is, zoals mensen vaker zijn bij Jagtenberg, niet af. De moeite voor een mond of neus nam ze niet, zijn jas is een vlak, zijn benen een paar lange staken boven gestreepte sokken die zo ingenieus getekend zijn dat ze ook op een springveer lijken; het geeft de oom zijn vrolijke veerkracht. De ogen zijn dus het enige wat we zien in zijn gezicht, onze houvast. En wat doet Jagtenberg? Ze laat de ogen er een beetje buiten bungelen. De pupil zweeft meestal zo’n beetje náást zijn hoofd, alsof hij sowieso buiten de kaders kijkt. Jagtenberg eigent zich details uit de film toe en maakt ze magnifiek dienstbaar aan haar verhaal; het gezicht van de vader bijvoorbeeld wordt bepaald door een suffig-streng naar beneden hangende snor, een stoel in de tuin wordt een gevangenis, een tuinslang een wild dier, een gevel heeft - net als in de film - ogen (vensters) die je als Big Brother lijken aan te staren, wat alles benauwend maakt. Wat Tati niet deed, maar Jagtenberg wel; ze stopte er details in die bij uitstek aantonen hoe veel beter kinderen kijken dan grote mensen. Na dertien pagina’s avonturen tussen kind en oom staat er een groen ding, een hegje of zo, met kleurige streepjes erbovenop. Weer zo’n modernistisch element, denk je misschien. Maar een kind (ik heb het getest thuis) ziet meteen: de jongen heeft zich verstopt. De strepen zijn de veren van zijn indianentooi, die boven het groene muurtje of de heg uitsteken. 

Zulke details zijn van een goddelijk soort minimalisme, ze kunnen een hele wereld aanzetten in je hoofd. Mijn wonderlijke oom gaat over hoe alles kan veranderen en niets een vaste betekenis heeft. Het eert, kortom, het vermogen van kinderen om veel voor mogelijk te houden. Veel meer dan wij. Maar dat is voor kinderen héél gewoon, natuurlijk.

Naast Yvonne Jagtenberg kreeg schrijver Gideon Samson de Gouden Griffel voor zijn boek Zeb., over een schoolklas waar wel héél rare dingen gebeuren.

Dit zijn de winnaars van de Zilveren Penselen

De Bromvliegzwaan

Illustrator: Anne Stalinski

Auteur: Arend van Dam

Vrolijke, dynamisch getekende schetsen rond verhalen over taal. De letters en tekstballonnetjes vliegen je om de oren alsof ze ter plekke om de tekst heen gekrabbeld zijn. Moderne cartoon-achtige humor, en een ode aan de letter als vorm en symbool.

Vosje

Illustrator: Marije Tolman

Auteur: Edward van de Vendel

Vosje heeft een dromerige schoonheid die ver weg doet denken aan de eerste Bambi-film uit 1942; een mistig decor van met risoprint gedrukte foto’s van landschappen, waardoorheen een feloranje vosje vrolijk dartelt. Achter een paarse vlinder aan, bijvoorbeeld. Bíjna net zo zielig als Bambi, ook.

Zeb.

Illustraties: Joren Joshua

Auteur: Gideon Samson

Zalige, swingende vormen geven een roaring twenties gevoel aan de wonderlijke vertellingen van elf kinderen in een klas, die als een mozaïek in elkaar haken. De vervreemding van de verhalen komt terug in de vrolijke, in slechts drie kleuren ontworpen illustraties.

Van twee ridders

Illustraties: Harrie Geelen

Auteur: Imme Dros

Harrie Geelen heeft zijn handschrift; sprookjesachtig, suggestief, vlekkerig, nooit te veel informatie maar wel boordevol kleur. Hij liet zich inspireren door het beroemde middeleeuwse tapijt van Bayeux, in zijn eigen woorden een ‘wordt vervolgd’-kunstwerk.

Vriendschap is alles

Illustraties: Karst-Janneke Rogaars

Auteur: Stine Jensen

Karst-Janneke Rogaars kan met een bril of een afgezakte broek, een flinke dosis sproeten of krom hangende schoudertjes alles vertellen over het karakter van een kind. Een boek vol vanzelfsprekende representatie van alle soorten kinderen, waarin alle kanten van kindervriendschap vrijmoedig tot uiting komen.

De pittige pruim die een pop werd

Illustraties: Chrudoš Valoušek

Auteur: Vojtěch Mašek

Een grafische rodelbaan van kleuren en vormen, met heftige typografie en schreeuwende fluorkleuren. Een modern soort Pinokkio, met illustraties die de maker zelf beschrijft als ‘koortsachtig, radicaal en expressief’.

Noorse Mythen

Illustraties: Jeffrey Allen Love

Auteur: Kevin Crossley-Holland

De illustrator paste de silhouettechniek toe om de woeste, duistere Noorse verhalen de kracht te geven die de verbeelding op hol doet slaan. Extreem efficiënt ontworpen, stempelachtige tekeningen die de mystiek oproepen met fantastische details als een baard, een paar vingers of ogen.

Penselen in het Rijksmuseum

In de Teekenschool van het Rijksmuseum in Amsterdam, waar workshops, cursussen en tekenlessen worden gegeven, wordt ook dit jaar de selectie van Zilveren Penselen tentoongesteld. Originele illustraties van de zeven Zilveren en het Gouden Penseel, en de twaalf Vlag en Wimpels van de Penseeljury – de eervolle vermeldingen – zijn daar vanaf vandaag te zien t/m 16 februari. Open dagelijks 10-16 uur, in de herfstvakantie van 12.30-17 uur.