Verguisd door de een, verafgood door de ander, maar Greta Thunberg wil vooral dat het niet over háár gaat
We zien Greta Thunberg zitten in een zaal waar een man een verhandeling houdt over wc’s doortrekken met gerecycled water. We zien haar geërgerd kijken. Ze laat een koptelefoon zakken waarop een vertaling van het gezegde is te horen en verzucht: ‘Ik snap niet waarom ik ben uitgenodigd. Het lijkt alsof ze alleen in de schijnwerpers willen staan. Als we dit konden oplossen met losse theebladeren in plaats van zakjes en één keer in de week vegetarisch eten, dan was het geen crisis.’
Die man aan het woord is de voorzitter van de Europese Commissie. De scène komt uit I am Greta, een documentaire over het jonge klimaaticoon die in Nederland op 20 oktober in première gaat. En haar reactie is typisch. Want Greta Thunberg is al van klimaattop naar klimaattop gereisd. Wereldleiders van de Franse president tot de paus hebben haar met open armen ontvangen. Op het hoogtepunt deden wereldwijd 4 miljoen mensen op één dag mee aan haar schoolstaking voor het klimaat. Maar Thunbergs oordeel over de resultaten van haar acties is onbarmhartig: ‘We hebben weer twee jaar verloren aan nietsdoen door de politiek’, schreef ze onlangs in de Britse krant The Guardian.
Het was 20 augustus 2018 toen Thunberg voor het eerst in haar eentje op de grond ging zitten bij het Zweedse parlementsgebouw in Stockholm. Naast haar een zelfgemaakt bord met ‘Skolstrejk för klimatet’ erop. Inmiddels is een rivier naar haar genoemd. En een spin. Een Britse school heeft haar portret over de volle lengte op het sportveld geverfd, in steden over heel de wereld bestaan muurschilderingen van haar. Ze heeft haar eigen Spitting Image-pop en figureert als helderziende in een videoclip van Pearl Jam. Op internet wordt ze meer besproken dan Angela Merkel of Cardi B. Een mode-icoon wordt ze ook genoemd. Of juist een voorbeeld voor vrouwen die puur op inhoud willen worden beoordeeld. En zij, zij voelt slechts ongemak bij alle belangstelling voor haar persoon. ‘Het frustreert me dat media alleen op mij zijn gericht’, zegt ze tegen The New Scientist. ‘In plaats van staatshoofden en ceo’s ter verantwoording te roepen, schrijven ze over mij.’
Als de Britse prins Charles haar begin dit jaar op de top in Davos in het flitslicht van camera’s de hand schudt, zegt hij begripvol: ‘Het heeft me jaren gekost om hieraan te wennen.’ Greta stamelt: ‘Ik ben er nog niet aan gewend.’
‘Het is dankzij de celebritycultuur dat zij veel aandacht heeft gekregen voor de klimaatkwestie’, zegt documentairemaker Nathan Grossman tegen de Volkskrant. Hij volgde haar een jaar. ‘Maar door die cultuur is het ook juist moeilijk om de discussie over het klimaat te laten gaan en niet over haar.’
Soms, als ze zelf een zaal toespreekt, heeft ze het idee dat haar microfoon niet eens aan staat, vertelt ze in I am Greta. Maar als ze dat zo’n zaal vol hoogwaardigheidsbekleders voorhoudt, leidt het slechts tot schaapachtig gegrinnik. Er zijn momenten dat ze zin heeft om te gillen. Want het enige wat voor haar telt, gebeurt niet: een stop op alle investeringen in en subsidies voor fossiele brandstof.
Vertrokken van woede
Als ze in de zomer van 2019 bij de VN in de coulissen zit te wachten tot ze daar haar befaamde speech kan geven, vormt zich een rij: de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern staat erin, de Duitse bondskanselier Angela Merkel die een selfie met haar wil. ‘Politici zijn overal ongeveer hetzelfde’, vertelt ze daarover in een podcast. ‘Ze zeggen dat het geweldig is dat ik zo actief ben en dat ik een politicus kan worden als ik volwassen ben. Ik zeg dat het tegen de tijd dat ik mijn opleiding heb afgemaakt te laat is en dat we nu moeten handelen als we willen dat de aarde niet meer dan anderhalve graad opwarmt. Dan praat ik ze door het rapport van het internationale klimaatpanel heen en beginnen zij zenuwachtig lachend over iets anders.’
In dat meisje dat toen de VN toesprak, met een van woede vertrokken gezicht, kon je van alles zien: een tiener met te veel hooi op haar vork. Een autist die alle drukte niet trok. Maar verdiep je in Thunberg – de nieuwe documentaire kleurt het beeld weer iets meer in – en de conclusie dringt zich op dat daar vooral iemand zat die simpelweg één ding niet begrijpt: dat leiders bij de keiharde feiten over de aftakeling van de aarde niet al het andere uit hun handen laten vallen.
Nu is het zwijgen over successen ook strategie van Thunberg, erkent ze. Ze wil voorkomen dat de aandacht verslapt. Ze heeft wel degelijk een beweging geïnspireerd die mondiaal én lokaal niet meer is te negeren. Bezoek een klimaatmars waar Thunberg spreekt en het is moeilijk om niet onder de indruk te raken van de energie die daar loskomt.
Zoals in februari, als ze jonge klimaatactivisten in Bristol heeft opgebeld: of die binnen een week een klimaatstaking kunnen organiseren waar ze kan komen spreken. Vanaf het moment dat Thunbergs komst bekend is, beginnen in het hele land kinderen en ouders bussen te regelen. De politie waarschuwt voor de toeloop: er kunnen kinderen in het gedrang komen. Op de dag van de demonstratie moet het stadscentrum worden afgezet en staan vijftienduizend scholieren met aanhang vanaf de vroege ochtend in de stromende regen op een modderig veld om hun heldin te horen. Tijdens het lange wachten klinkt door de boxen de bewerking die de band The 1975 van een speech van Thunberg heeft gemaakt, met een New Age-deun eronder: ‘Homo sapiens heeft nog niet gefaald’. De associatie met een religieuze dienst is makkelijk gemaakt. Andere jongeren zijn naar traditionele maatstaven eigenlijk betere sprekers, maar het is Thunberg die als ze eenmaal verschijnt – een bleek figuurtje in een gele regenjas – de menigte betovert.
Dat de klimaatstakers zo snel een massa op de been brengen, is niet alleen toe te schrijven aan Thunbergs sterrenkwaliteit. De beweging die zij steunt en die opereert onder namen als Youth Strike for Climate of Fridays for Future, leidt wereldwijd kader op. Aanwezigheid bij een webinar leert dat ervaren rotten jongeren lesgeven over de praktijk van het actievoeren. En over het vasthouden aan één boodschap: de overheid moet naar de wetenschap luisteren en de opwarming van de aarde onder de anderhalve graad houden. Waarbij het belangrijk is niet te veel oplossingen aan te dragen, maar op het probleem te blijven hameren. En Thunberg, zegt cursusleider Rolf vom Dorp, is ‘de inspirerendste persoon van deze tijd en geweldig voor de rekrutering’.
Wat nu miljoenen aan haar fascineert, dat zag documentairemaker Grossman al in het klein die eerste dagen bij het parlement in Zweden. ‘Ze was erg verlegen, maar ze had een speciale wil, leek het. Als mensen naar haar toe kwamen, wist ze het ingewikkelde onderwerp klimaatverandering begrijpelijk voor hen te maken met formuleringen die bleven hangen. Ze zegt de waarheid, hoe ongemakkelijk ook. Zonder enig gevoel voor sociale wenselijkheid.’
‘Ik denk dat dit is wat de Dalai Lama heeft’, zegt fotograaf Shane Balkowitsch, ‘wat John Lennon en Martin Luther King moeten hebben gehad. Een charisma dat ik niet kan uitleggen.’
Balkowitsch heeft Thunberg in oktober 2019 voor zijn lens gehad tijdens haar bezoek aan Standing Rock, het reservaat waar Native Americans protesteerden tegen de aanleg van een pijplijn. ‘Ik heb met Bill Clinton meegereden in zijn colonne, ik ben wel wat gewend en niet snel starstruck. Er is niets flamboyants aan Greta. In de twintig minuten die we hebben doorgebracht heeft ze misschien dertig woorden tegen me gezegd, ze is introvert. Maar ze heeft een aanwezigheid waar je niet omheen kunt.’
Dat Thunberg minstens even heftige tegenreacties losmaakt, merkt Balkowitsch ook. Eerst als zijn foto van haar viraal gaat. Een opvallend portret gemaakt met natte collodium, een techniek die aan antieke foto’s uit het Wilde Westen doet denken. En al helemaal als hij begin dit jaar het plan opvat om een vergroting aan de muur van een bakkerij in zijn thuisplaats Bismarck te bevestigen. ‘Ik kreeg veel negatieve reacties. Mensen die op sociale media de foto zo bewerkten dat Greta eruitzag als iemand met het syndroom van Down. Tegen de bakkerij werd een boycot aangekondigd. Er waren lui die de boel dreigden te komen slopen. Toen heb ik mijn plan ingetrokken. Later is de foto gelukkig verderop in Fargo komen te hangen, waar de reacties rustiger waren, maar dit had ik nog nooit met een foto meegemaakt.’
Dag in dag uit
De haat die Thunberg over zich heen krijgt is inderdaad onvoorstelbaar. ‘Ze moet worden verbrand aan een paal’, schrijft een man kort voor haar komst naar Bristol op Facebook, onder een bericht over de demonstratie. ‘Vermorzel de teef’, schrijft een ander. En zo gaat het dag in, dag uit.
Deels kleeft het aan haar onderwerp: wie denkt dat de klimaatcrisis wordt misbruikt, of zelfs is verzonnen om ons te onderwerpen, ziet in haar een symbool van dat kwaad. Daarbij is Thunberg een jonge vrouw met een scherpe opvatting, voor sommigen per definitie aanleiding om gif te spuwen. En ze draait mee op het hoogste niveau, met tegenstanders als Donald Trump en de Braziliaanse president Bolsonaro, die hun gevolg tegen haar opjutten.
Er komt nog iets bij. Doordat ze pas een tiener is en asperger heeft, wordt ze als wilsonbekwaam gezien en meer dan anderen achtervolgd door de verdenking dat ze slechts een marionet is. Van haar ouders of van de klimaatlobby.
Nu heeft Thunberg bij de start van haar actie een flink publicitair zetje gekregen van haar in Zweden beroemde moeder, operazangeres en oud-eurovisiedeelnemer Malena Ernman. Ze bracht met haar man bij het begin van Thunbergs schoolstaking een boek uit waarin ze de gecompliceerde geschiedenis van het geestelijk welzijn in haar gezin uit de doeken doet én vertelt hoe zij onder invloed van Greta de klimaatcrisis serieus zijn gaan nemen. De eerste veelbekeken social posts over de staking werden geplaatst door een pr-man uit de Zweedse milieubeweging en een bekende van Thunbergs moeder die in het klimaatcircuit van de actie had gehoord.
Evengoed legt al in dat prille begin Thunberg eerder haar ideeën en plannen op aan haar ouders dan andersom. Die zijn vooral bezorgd. Hun dochter is eenzaam en somber. Op school wordt ze gepest. Als Thunberg in de klas documentaires ziet over uitgehongerde ijsberen, droogte en plasticsoep, worden de problemen alleen maar erger. Ze heeft paniekaanvallen en grote moeite met eten. Bekend is de anekdote dat ze twee uur kon doen over vijf gnocchi. Een tijd weigert Greta te praten, behalve met gezinsleden.
Maar naarmate ze zich de materie meer eigen maakt en gelijkgestemden ontmoet, leeft ze op. Wanneer ze besluit om met haar acties te beginnen, houden haar ouders hun hart vast: kan Greta dit aan? Maar ze zien haar opbloeien. ‘Ze ontwikkelde sociale vaardigheden en vriendschappen’, zegt Grossman. ‘Ze werd opener, maakte meer grappen, praatte meer.’
Of het nu in I am Greta is of in de vlogs van de zeilers met wie Thunberg afgelopen november van de VS naar Portugal voer, het valt op hoe goedmoedig haar vader Svante met haar meereist. ‘Ik beslis waar we heen gaan en wat we gaan doen’, zegt Thunberg aan boord van het zeiljacht. ‘Het is een beetje een rare relatie. Maar hij moet voor me zorgen.’ Svantes kant: ‘Ik heb twee dochters en het enige waar ik om geef, is dat ze gelukkig zijn en dat het ze goed gaat. Greta is blij als ze dit doet.’ Spottend: ‘Ponyrijden of ballet was makkelijker geweest. Maar zij heeft deze hobby gekozen en als ouder moet ik er maar in mee gaan.’
Rechtlijnig en een fabelachtig geheugen
Bij het regelen van haar reizen en afspraken wordt Thunberg tegenwoordig zoals veel activisten gratis ondersteund door een medewerker van de European Climate Foundation, een lobby-organisatie met grote donoren zoals Ikea en de Postcodeloterij. Maar het laatste woord lijkt altijd aan haar te zijn. In de documentaire zien we hoe Thunberg haar vader afwimpelt als hij voorzichtig suggereert om de taal in een toespraak iets af te zwakken. Vooraanstaande wetenschappers bevestigen dat zij haar eigen speeches schrijft. Zelf zegt ze tegen The New Scientist : ‘Mijn ouders waren er niet happig op dat ik zou doorgaan. Toen mijn acties de wereld over gingen, beïnvloedde dat ons dagelijks leven. Ze waren erg bezorgd over mijn veiligheid. Ze zeiden dat ik een stap terug moest doen. Maar ze zagen ook dat ik meer energie kreeg en gelukkiger werd omdat dit zin gaf aan mijn leven. Het is heel moeilijk voor ze geweest om hiermee om te gaan.’
Thunbergs autisme speelt wel een rol, maar anders dan haters suggereren. Haar ouders hebben er vooral veel voor over als hun kind zich niet terugtrekt in een eigen, droevige wereld. En het maakt haar rechtlijnig en moeilijk af te remmen. Thunberg heeft een fabelachtig geheugen en kan zich, wanneer ze zich ergens voor interesseert, extreem goed concentreren. Nooit lijkt ze verlegen te zitten om een relevant feit of cijfer uit het klimaatdebat.
Anderen op het autistisch spectrum zien in haar opkomst erkenning, zelfs bevestiging dat neurologische verschillen van toegevoegde waarde kunnen zijn. Zo ziet Thunberg het zelf in elk geval. Als een journalist haar voorhoudt dat ze ‘lijdt aan’ asperger, corrigeert ze hem: ‘Ik lijd er niet aan, ik heb het.’ En op Twitter stelt ze: ‘Onder de juiste omstandigheden is anders zijn een superkracht.’
Pure logica
Haar denken is extreem consequent, de pure logica moet kloppen. Zo moet ze erom lachen als mensen zeggen dat ze pas kunnen stoppen met vliegen wanneer de treinverbindingen beter zijn. Want in Thunbergs ogen zeg je dan dat jouw langere reistijd belangrijker is dan de vernietiging van de planeet en dat vindt ze ridicuul. Voor het klimaat, concludeert ze droogjes, zou het goed zijn als iedereen asperger had.
Dat ze vaak onverstoorbaar overkomt, betekent niet dat Thunberg geen druk ervaart. Vanaf september 2019 neemt ze een jaar vrij van school om zich fulltime aan haar activisme te kunnen wijden en het is zwaar. Vooral de reis naar de Verenigde Staten in de tweede helft van 2019, onder meer om de VN te bezoeken, vergt het uiterste. Ze mist thuis, ze mist een gewoon leven. ‘Het is te veel voor me, rond de klok actievoeren. Het is een te grote verantwoordelijkheid’.
Tot overmaat van ramp wordt een top die ze in Chili zou bezoeken vanwege onlusten in het land verzet naar Spanje. Ze zit dus op het verkeerde continent. Uit vrees voor slechte publiciteit lift ze niet simpelweg mee met een vrachtschip, maar gaat ze in op de uitnodiging van een stel youtubende zeilers en steekt ze met haar vader per catamaran de Atlantische Oceaan over, in november. Een crewlid beschrijft hoe Thunberg aan het begin van haar terugreis ligt te trillen. Minder van zeeziekte dan van ‘adrenaline, emoties, angst, opwinding en opluchting’.
De Volkskrant is bij de laatste klimaatstaking vóór de coronacrisis, op 6 maart in Brussel, waar Thunberg sip en vermoeid oogt. Omringd door een ordedienst en politieagenten wordt ze door krappe steegjes geduwd, belaagd door de altijd aanwezige haag van camera’s. De andere demonstranten volgen op tientallen meters afstand om te voorkomen dat ze hun leidsvrouw in hun enthousiasme pletten. In die meute wordt de sfeer al gauw feestelijk. Thunberg werpt er af en toe een blik op, maar loopt de meeste tijd zwijgend voort, haar protestbord tegen zich aan geklemd. In een eigen, eenzame minidemonstratie. Als ze na haar toespraak van het podium komt, zegt ze: ‘Ik probeer alleen maar naar huis te komen.’
Tijd om te breien
Een paar dagen later blaast ze eerst twee stakingen in Frankrijk af ‘wegens familieomstandigheden’, dan maakt ze bekend dat er geen grote manifestaties meer zullen zijn in verband met corona. Een volgende grote reis, naar China, wordt geannuleerd. Ze roept op om de stakingen digitaal voort te zetten en plaatst vanaf dat moment elke vrijdag een foto van zichzelf met haar protestbord op sociale media. De eerste weken doen veel anderen met haar mee. Eind maart laat ze weten dat haar vader en zij naar alle waarschijnlijkheid corona hebben gehad.
Foto na foto lijkt ze op te knappen. Corona geeft haar tijd om te breien, in haar dagboek te schrijven en met haar honden te spelen.
Van tijd tot tijd probeert ze in haar media-uitingen verbanden te leggen: tussen corona en het klimaat of tussen Black Lives Matter en het klimaat. Maar het maakt niet zoveel los. Op momenten klinkt ze bitter: ‘Mensen zullen proberen corona als smoes te gebruiken om niets aan de klimaatcrisis te doen.’ De ongekende stappen die nu ineens wel worden gezet, tonen volgens haar dat de veel grotere klimaatcrisis nooit werkelijk als een crisis is behandeld.
Ze begint weer met school. Als een interviewer van The New Scientist vraagt naar haar persoonlijke toekomstdromen, noemt ze haar activisme een lotsbestemming: ‘Hopelijk is de situatie ooit beter, zodat ik geen klimaatactivist meer hoef te zijn.’
Maar dat lijkt een ver verwijderd doel want de urgentie van de ecologische crisis overbrengen gaat maar moeizaam. En ze weet ook waarom, blijkt uit haar eigen podcast: ‘Er is geen magische datum waarop er niets meer te redden valt. Je kunt niet voorspellen hoeveel mensenlevens verloren gaan of hoe onze samenlevingen precies zullen worden beïnvloed. Er zijn talloze inschattingen, de een rampzaliger dan de ander, maar ze schilderen nooit het grote plaatje. Natuurlijk weet ik niet hoe we de klimaatcrisis oplossen. Niemand weet dat. Want hoe los je een klimaatcrisis op?’
Dat kan alleen maar, zegt ze, door die te behandelen zoals je een andere crisis zou behandelen. Door samen te komen, door alle deskundigen te verzamelen, alle andere zaken opzij te schuiven en je aan te passen aan de nieuwe realiteit. Door zo snel en zo hard in te grijpen als de omstandigheden toestaan. ‘Een toverstafje is er niet’, weet Thunberg.
En daarom keerde ze weer terug naar de plek waar het allemaal begon. Vanaf eind augustus staakt ze weer elke vrijdag, met een klein aantal medestanders, buiten bij het Zweedse parlement. En over de hele wereld doen al weer groepjes mee
Geen opmerkingen:
Een reactie posten