Anselm Kiefer toont zich van zijn lichtere kant in museum Voorlinden
Anselm Kiefer staat bekend om zijn loodzware kunstwerken, doordrenkt van de Duitse oorlogserfenis. Maar op 78-jarige leeftijd laat de Duitse kunstenaar ook een luchtige kant van zichzelf zien. Nu te bekijken in Wassenaar.
Terwijl alle grassprieten op het gazon van museum Voorlinden in het gelid lijken te staan, is er binnen sprake van geregisseerde chaos. Een museumzaal staat vol met manshoge graanstengels, er ligt zand op het parket. De dode sprieten steken alle kanten uit, sommige liggen bijna plat. Het is een kunstwerk van Anselm Kiefer. De graanstengels zijn niet echt, ze bestaan uit ijzerdraad, touw, gips en nog veel meer. De aren zijn bedekt met goudverf.
Der Morgenthau Plan heet het kunstwerk. Het is te zien op een grote tentoonstelling met werken uit de museumcollectie en veel nieuw werk uit de collectie van de kunstenaar zelf. Kiefer heeft weinig introductie nodig. Sinds eind jaren zeventig is zijn kunst in Nederland te zien, in de jaren tachtig groeide hij volgens de Amerikanen zelfs even uit tot ‘de belangrijkste kunstenaar van dit moment’. Sinds 1992 woont en werkt hij in Frankrijk. De Tweede Wereldoorlog en de manieren waarop de nazi’s de Duitse geschiedenis en kunstenaars in hun ideologie gebruikten zijn nog altijd zijn belangrijkste thema’s.
De titel van het strokunstwerk verwijst dan ook naar het voorstel uit 1944 van Henry Morgenthau Jr., de Amerikaanse minister van financiën, om Duitsland na de oorlog te transformeren tot een uitgestrekt akkerland. Het zou betekenen dat miljoenen Duitsers zouden omkomen van honger, en dat gebruikten de nazi’s vervolgens als propagandaboodschap voor de oorlog. Voor Kiefer is dit beeld van Duitsland als graanschuur sinds 2010 een onderwerp in zijn kunst. Wat als het wél was uitgevoerd, vraagt hij zich openlijk af.
Het gewicht van de Tweede Wereldoorlog
Er liggen loden boeken bij het begin van de tentoonstelling. Ze zijn een vast onderdeel van de beeldtaal van de kunstenaar – symbool voor de zwaarte van de menselijke geschiedenis. En van zijn eigen levensverhaal, beladen door het gewicht van de Tweede Wereldoorlog.
Na het korenveld hangt en staat een kleine zaal vol met houtsnedes. Het zijn houtsnedes op Kieferformaat: de afdrukken bedekken een ondergrond van wel vier meter breed. Een horizontale, eindeloze rivieroever is zichtbaar, een bunker torent erboven uit. De grove nerven van het hout golven mee. ‘Der Rhein’ staat er in Kiefers keurige handschrift bij. Alsof hij ooit een andere rivier zou tekenen.
In de Rijn zwom hij als kind, in de bunkers kon je je verkleden. De bunkers werden later uit het landschap gewist. Omdat, zo denkt Kiefer, gedacht werd dat ook de herinnering aan de oorlog zou verdwijnen. Maar het land had buiten de kunstenaars gerekend.
Naast de prenten van de Rijn hangt ook een houtsnede-collage waarin zonnebloemen uittorenen boven een liggende man, Kiefer zelf. De yoga-houding die hij aanneemt, zou staan voor de droomachtige toestand tussen slaap en dood in, de zonnebloemen symboliseren de wedergeboorte, aldus de toelichting.
Toch is het verleidelijk er ook een verwijzing in te zien naar de zonnebloemen van Vincent van Gogh. Als achttienjarige kreeg Kiefer namelijk een reisbeurs om de plaatsen te bezoeken waar Van Gogh had gewoond. Hij ging naar Zundert, Amsterdam, Parijs en Arles, en zou zijn reis vastleggen in tekeningen.
Hitlergroet
Tijdens zijn studie aan de kunstacademie viel Kiefer opnieuw op, nu omdat hij zich op allerlei historische plaatsen in Europa liet fotograferen terwijl hij de Hitlergroet bracht. Dat deed hij niet uit politieke overtuiging, integendeel: de Tweede Wereldoorlog en het nazisme was op dat moment, in 1969, onbespreekbaar in de Duitse samenleving. Dáár wilde Kiefer het over hebben. Het werd in Duitsland amper begrepen.
De Hitlerperformance komt ter sprake in de film Anselm die Wim Wenders de afgelopen jaren over de kunstenaar maakte. Toevallig valt de première van de film samen met de tentoonstelling in Voorlinden. Je ziet de kunstenaar kwiek rondfietsen op zijn uitgestrekte atelier-landgoed in Barjac, in Zuid-Frankrijk. De camera glijdt door de eindeloze fabriekshallen waarin Kiefer zijn werk met veel vuur en stoom maakt en opslaat. Maar de zwaarte en grootsheid van de kunst komt in de relatief kleine zalen van Voorlinden minder sterk over. Hier moet Kiefer het hebben van de poëzie.
In de film is te zien hoe Kiefer eigenhandig lood en andere metalen over het oppervlak van zijn doeken laat druipen. Het lood ziet er van dichtbij organisch uit, als berkenbast hangt het naar voren. Zoals bij het werk Für Paul Celan, dat vier bij drie meter groot is en zeker dertig centimeter dik. De dichter Celan is een van Kiefers muzen vanwege zijn taalgebruik en de beelden die hij daarmee oproept.
Op het oppervlak schreef Kiefer tientallen cijfercombinaties. Het zouden de nummers kunnen zijn die gevangenen in Auschwitz op hun arm kregen – Celans ouders werden door de nazi’s in het oosten vermoord – maar het zouden ook namen van nieuwe sterren kunnen zijn. Kiefer laat de toeschouwer een eigen interpretatie vormen, wegdromen in de materie. Dat geeft ruimte, maar ook onzekerheid. Zeker als je zelf niet zo bekend bent met het werk van Celan en de Duitse geschiedenis in het algemeen.
Ondeugend grapje
Een apart deel van de tentoonstelling is gewijd aan de vele, vele boeken die Kiefer zelf maakt: bladzijdes van karton, daarop gips en dáárop maakt hij aquarellen. Les cathedrales de France is de naam van één serie van boeken. Een ondeugend grapje – echt waar – van de Duitse kunstenaar: hij tekende pagina’s vol naakte vrouwen in complexe verleidelijke houdingen met af en toe een kleine tekening van een kathedraal ertussen.
Ook in klassieke, zware onderwerpen schemert soms opeens lichtheid. Winterreise heet de spectaculaire kijkdoos in zwart-wit van twaalf meter diep en zes meter breed die de kunstenaar in 2020 voltooide. Rondom staan uitgesneden bomen in de sneeuw, als in een theaterdecor, op de grond groeien paddenstoelen. Zonder de context doet het onbewust denken aan een kerststal. Maar rondom schreef de kunstenaar de namen van bekende grootheden uit de Romantiek: Heinrich Heine en Madame de Staël, die De l’Allemagne schreef. Op de voorgrond staat een bed – geen kribbe, maar een bed met een geweer, en de naam van Ulrike Meinhof. Haar levensreis, als lid van de Rote Armee Fraktion, eindigde in de dood – ook dát hoort bij het leven, weet Kiefer.
De kunstenaar wil zijn werk continu in beweging houden. ‘Ik werk om mezelf te verrassen’, zei hij afgelopen jaar in een interview. Verrassen doet hij ook zijn publiek: als toegift toont hij een serie schilderijen die hij dit jaar maakte, waarop als basis steeds een pagina van zijn dagboek is uitvergroot tot drie bij twee meter. Daarop heeft hij een fiets gemonteerd, en hij voegde details toe zoals een palet en natuurlijk verfvlekken. Journal intime noemde hij de serie. Eén fiets zonder achterliggend schilderij voorzag de kunstenaar van vleugels. Hij zou er zo mee weg kunnen vliegen. Vederlicht naar de oneindigheid.
★★★★
‘Anselm Kiefer’ is tot 25 feburari 2024 te zien in museum Voorlinden. Er geldt een toeslag van € 2,50 op alle reguliere toegangsprijzen. Voorlinden.nl
Lees ook:
Rijks kreeg geen Rembrandt-variatie maar is toch blij
Het is een beproefde formule in de museumwereld: nodig een beroemd kunstenaar uit, laat hem variëren op een gerenommeerd werk uit de collectie, en zie: de publiciteitsmolen begint te draaien en de bezoekers stromen toe.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten