Schoonmoeder blijft een vreemde Mineke Schipper − 07/05/16, 22:00 © Kwennie Cheng. Illustratie essay In alle culturen zijn schoonmoeders onderwerp van foute grappen. Hoe komen zij toch aan dat slechte imago? Adam en Eva hadden geluk: zij hadden geen schoonmoeder Moederdag is een traditie, maar schoonmoederdag wordt bij mijn weten nergens gevierd. Schoonfamilie is geen rechtstreekse familie en wie zich in het onderwerp verdiept kan er niet omheen: wereldwijd worden vooral schoonmoeders en schoondochters vijandig tegenover elkaar gezet. In overgeleverde verhalen, spreekwoorden en moppen wantrouwen ze elkaar als vreemdelingen die je bij voorkeur buiten de deur houdt. Op cartoons staat de heerszuchtige schoonmoeder tussen bruid en bruidegom in op de bruidstaart. Op het fotomoment van haar trouwdag, herinnert een kennis zich, had haar schoonmoeder haar gedwongen om even uit het idyllische plaatje te stappen, zodat de fotograaf foto's kon maken van 'de familie'. Schoonmoederlief concentreerde zich op de ideale foto-opstelling van haar bloedeigen familieleden, zonder te zien dat de bruid zich buitengesloten voelde op haar eigen bruiloft: eigen volk eerst, had ze gedacht (maar niet hardop gezegd). Bij het vertellen van dit verhaal, twintig jaar na dato, is ze opnieuw diep verontwaardigd. Overleven Onze primaire instincten zijn in de eerste plaats op overleven gericht; ze hebben zich ontwikkeld in de leefomgeving van voorouders die lang geleden leefden. Veel van onze onbewuste reacties en emoties gaan erop terug. Hoe zijn basale reacties van wat als eigen en wat als vreemd ervaren wordt te verklaren? En in hoeverre hebben ambivalente of negatieve gevoelens tegenover de schoonfamilie iets gemeen met gemengde gevoelens tegenover 'de vreemdeling'?  De samenleving zet de moeder op een voetstuk voor het leven, maar opgroeiende kinderen gaan steeds meer hun eigen weg. Zwangerschap en moederschap veranderen vrouwen fysiek, niet alleen hormonaal maar ook op allerlei andere manieren. De foetus in de baarmoeder scheidt enzymen af die een beschermende zone vormen waarin het embryo zich ontwikkelt en de zwangerschap voortgang vindt. Dat houdt niet meteen op bij de geboorte van het kind. Cellen van een foetus blijken wel 27 jaar in het moederlijf rond te zweven. Op allerlei niveaus is het moederschap een keerpunt in het leven van een vrouw: zwangerschap, barensweeën en bevalling veranderen de hersenen. Bij dieren komen dan hoor- en reuktransformaties tot stand, zoals laboratoriumonderzoek heeft aangetoond. Volgens antropobiologen komen zulke veranderingen ook bij vrouwen voor. Voor prille moeders is hun baby zozeer deel van henzelf dat al seconden voordat de zuigeling begint te piepen er naaldachtige gevoelens door de tepels van de moeder gaan en de melk spontaan begint te lekken. Het moederlichaam gaat synchroon lopen met de behoeften van haar boreling en diens welzijn gaat bij haar voor alles. De hechte band die moeders met hun kinderen opbouwen vanaf de tijd voor de geboorte maakt dat ze er nogal eens moeite mee hebben om hun bloedjes los te laten. De samenleving zet de moeder op een voetstuk voor het leven, maar opgroeiende kinderen gaan steeds meer hun eigen weg. Het losser maken van de familieband kan tot spanningen leiden of zelfs tot een regelrecht conflict bij mensen die hun instincten alle ruimte geven. Moeders die geneigd zijn hun kinderen in de greep te houden maken zich zorgen zodra ze geen controle meer hebben over situaties of gebeurtenissen in het leven van volwassen kinderen, terwijl die vaak geen idee hebben van de angstaanjagende scenario's in het moederhoofd. 'Lieve Heer, laat het kind niet alle ongelukken en ellende overkomen waar zijn moeder bang voor is', zegt een oud schietgebedje. Loslaatmoment Een onvermijdelijk loslaatmoment in het leven van ouders is de komst van schoondochters en schoonzonen. Misschien hebben moeders meer moeite met het loslaten van zonen dan van dochters, terwijl ook omgekeerd zonen vaak bijzonder aan hun moeders verknocht zijn. Volgens een Joods spreekwoord gaat een man zich pas na de dood van zijn moeder aan zijn vrouw hechten. Idealiter houdt een man de liefde en steun van zijn moeder en krijgt hij die van zijn vrouw erbij, maar de schoondochter krijgt die liefde en steun van de schoonmoeder vaak niet automatisch. In het ergste geval ervaart een moeder de liefde van haar zoon voor zijn vrouw als een onverteerbare tegenslag.  Meisjes zijn de paden die de dorpen met elkaar verbinden. Afrikaans gezegde In veel culturen blijven na het huwelijk jongens in hun vertrouwde omgeving en zijn meisjes voorbestemd om bij haar echtgenoot in te trekken in een vreemde omgeving. Meisjes zijn 'de paden die de dorpen met elkaar verbinden', wordt in Afrika gezegd: ze worden van jongs af aan voorbereid op hun vertrek naar 'de vreemdelingen', de schoonfamilie. Haar kinderen gaan bij de clan van de echtgenoot horen, terwijl zij nergens helemaal thuishoort. Hoe het in schoonfamilies toegaat, vertellen stereotiepe verhalen; maar ook hedendaagse moppen en cartoons over ideale moeders en kwaadaardige schoonmoeders of schoondochters (soms ook schoonzonen) vertellen dezelfde boodschap. De situatie wordt nu eens bekeken vanuit het perspectief van de familie, dan weer vanuit de vreemde binnenkomer. In verhalen kan de gekwelde schoondochter het soms goedmaken door alle pesterijen volmaakt geduldig te verdragen en een wolk van een zoon te baren. Omgekeerd moeten ouders de partnerkeuze van hun zoon gelaten verdragen. 'Wat kun je eraan doen als je kind een slang gevangen heeft?', verzucht een Indonesische wijsheid. Indringer Ouders zien een vreemde in hun familie binnenkomen, een indringer die het leven met hun kind gaat delen, terwijl zij machteloos toekijken. De vertrouwde geur van het veilige nest wordt verstoord door een indringer van buiten die zelf ook met gemengde gevoelens naar de schoonfamilie kijkt. Vooral de schoonmoeder wordt met keiharde vooroordelen geconfronteerd. Er wordt gesuggereerd dat ze haar schoonkinderen haat en dat ze een straf voor het leven is. De Congolese Yaka vergelijken een schoonmoeder met 'een varkenssnuit die overal loopt te snuffelen en te graven'. Ook elders in de wereld vind je zulke boodschappen: 'Vertrouw nooit op een mooie ochtend of op de glimlach van je schoonmoeder' is Japans en in het Papiaments luidt de waarschuwing: 'De vriendschap van een schoonmoeder is als droogte in het regenseizoen.'  Terwijl ze knaagde aan haar schoondochter, verorberde ze haar zoon. Tsjetsjeense uitdrukking Het zit kennelijk heel diep, dat wantrouwen. Van Griekenland tot Bolivia lijkt er nietszoets aan schoonmoeders, in Italië smaken ze naar bittere wortels, in Roemenië naar zure druiven en in India naar de bittere bladeren van de mangosaboom. Maar het kan erger. Volgens een Chileense overlevering heeft de beste schoonmoeder haar schoonzoon opgegeten. Deze en andere waarschuwingen maken duidelijk dat boosaardige schoonmoeders het effect van hun jaloezie vaak niet voorzien. De kannibalistische begeerte om schoonzoon of schoondochter aan zijn of haar eind te helpen kan faliekant anders uitpakken dan de schoonmoeder in gedachten had. In de praktijk blijkt de destructieve denkwereld van de schoonmoeder juist haar eigen kind flink te beschadigen: 'Terwijl ze knaagde aan haar schoondochter, verorberde ze haar zoon,' aldus een Tsjetsjeense uitdrukking. In het Arabisch wordt mannen geadviseerd: 'Zoekt je schoonmoeder ruzie, scheid dan van haar dochter.' Het eind van het liedje is dat de man zowel de schoonmoeder als haar dochter van zich vervreemdt. Dit advies over de schoonmoeder is in Egypte uitgegroeid tot een populair beeld voor alle situaties waarin bestaand kwaad met wortel en tak uitgeroeid moet worden. Haatdragend In beeldspraak mogen schoonmoeders dan haatdragend zijn, schoonkinderen zijn dat niet minder. Er zijn er die hun schoonmoeder vervloeken: 'Kakkerlakken en ratten, vooruit, ren over de benen van mijn schoonmoeder' (Panama). In Europa wordt de schoonmoeder naar de hel verwenst, om precies te zijn naar een speciale hel voor schoonmoeders. Zo ver mogelijk uit haar buurt blijven dus, is het devies, maar hoe doe je dat als je noodgedwongen in hetzelfde huis woont? Vanuit het perspectief van de schoondochter heeft de kwaadaardige Russische schoonmoeder ogen in haar rug, terwijl in Burundi zelfs de vijandige vreemdeling welwillender kijkt dan je eigen schoonmoeder. Van de beide families komen schoonmoeder en schoondochter het vaakst met elkaar in aanvaring: 'Je kunt ze samen koken, maar lekker wordt het nooit,' zeggen de Fransen. Kunnen ze ooit vrede sluiten? Ja hoor, zodra de ezel een ladder opklimt (Joods). Volgens een Irakese overlevering zouden alle vrouwen naar de hemel gaan, als schoondochters en schoonmoeders van elkaar hielden. Wat hebben al die schoonmoeders en schoondochters gemeenschappelijk dat ze overal gedoemd lijken elkaar te haten? Ze zijn van dezelfde kromme rib gemaakt (Tsjetsjeens) of, anders geformuleerd: 'De vlekken op de rug van de antiloop zijn dezelfde als bij haar schoonmoeder (Kameroenees). Met andere woorden, de metafoor van de schoonmoeder laat zien dat niets menselijks ons vreemd is. Vernederingen Overal wordt verwezen naar de vele grove vernederingen die bij schoonouders inwonende schoondochters ondergaan: ze worden uitgescholden, belachelijk gemaakt, uitgebuit en voelen zich buitengesloten. Onvermijdelijk leidt dit alles tot groeiende ergernis, woede en wanhoop. Zij die niet openlijk het conflict aandurven, gaan op zoek naar een geschikte uitlaatklep. De schoondochter neemt wraak door de hond van de schoonmoeder een flinke schop te geven. De schoonzoon die zijn schoonmoeder haat, krijgt een beetje lucht door zijn vrouw een extra pak slaag toe te dienen. Een overbekend mechanisme: mensen in een zwakke positie reageren hun frustratie af op een nog zwakkere partij. In alle werelddelen worden schoonmoeders dan ook geregeld dood gewenst: ze horen onder de groene zoden (Duits) of in de aarde thuis, net als maïs en bonen (Catalaans, Portugees en Spaans), net als cassave (Antigua). Of, in een even poëtische als treurige Perzische vergelijking: 'De laatste adem van de schoonmoeder klinkt schoner dan het lied van de nachtegaal'. Intussen staat de tijd nooit stil en op een dag wordt een schoondochter zelf schoonmoeder. Nieuwe schoonmoeders lijken gemakkelijk te vergeten dat ze zelf schoondochter geweest zijn. Sommige schijnen zelfs verlangend uit te kijken naar die tijd van ultieme genoegdoening. 'Zodra de schoondochter zelf schoonmoeder wordt, is ze nog erger dan haar schoonmoeder was,' sombert een Koreaans gezegde. Moeten we blijven ronddraaien in diezelfde fatale cirkel? 'Eten met een vrouw is eten met een heks', hoorde ik in Congo een aanstaande schoonmoeder zonder gêne zeggen. Deze staande uitdrukking (waar niemand van opkeek), zo werd mij uitgelegd, betekent: 'Met zo'n vreemde moet je uitkijken, een schoondochter is niet een van ons, ze komt van buiten en zou de familie kwaad kunnen doen.' In die waarschuwing aan het adres van zonen met trouwplannen schemert oeroude angst door voor vergiftiging of hekserij.  Hoe lang de boomstam ook in het water ligt, hij wordt nooit een krokodil. West-Afrikaans gezegde Wantrouwen De veelzeggende uitspraken over de verhouding tussen familie en schoonfamilie zijn een afspiegeling van de angst voor en het wantrouwen tegen buitenstaanders die hun stempel op 'ons' vertrouwde nest gaan zetten. Het is een irrationele angst tegenover elke 'ander' die onze plaats dreigt in te nemen, de angst zelf nergens meer te zijn, angst die groeiende onverdraagzaamheid en weerzin tegenover vreemdelingen met zich meebrengt. Als de mensheid haar handen altijd al vol heeft gehad aan het opbouwen van kleinschalige vreedzame integratie tussen families en schoonfamilies, zou je pessimistisch kunnen denken: hoe moet het dan met grootschalige integratie in tijden van globalisering? 'Hoe lang de boomstam ook in het water ligt, hij wordt nooit een krokodil', is een bekend West-Afrikaans gezegde over de vreemdeling: hoe lang hij ook bij ons woont, hij wordt nooit een van ons. Zulke instinctieve menselijke reacties zijn voor iedereen herkenbaar en stereotiepe beeldvorming is hardnekkig. Om te weten waar we heen willen moeten we eerst weten waar we vandaan komen, en ons bewust zijn van de oerinstincten die ons gedrag onbewust bepalen. Wie terugkijkt ziet dat de grenzen tussen 'eigen' en 'vreemd' altijd ook heel beweeglijk geweest zijn en door de eeuwen heen voortdurend zijn verlegd. Wie er oog voor heeft, ziet overal mensen die erin slagen de stap te maken van het oeroude instinct om anderen buiten te sluiten naar gastvrije gebaren van welkom heten. Wie er oog voor heeft ziet zelfs schoonmoeders die hun schoondochters niet alleen in de armen sluiten, maar zelfs in hun hart. Het is nooit te laat om de vastgeroeste beeldvorming over wie wij zijn en wie zij zijn te herzien. Schrijver Mineke Schipper is emeritus hoogleraar Universiteit Leiden. In 2015 verscheen haar monografie 'Bloot of bedekt. Van niets om het lijf naar strak in het pak'.