Een briljant politicus is Dante nooit geweest
Biografie Dante, 700 jaar geleden overleden, was een figuur vol tegenstrijdigheden. De Italiaanse historicus Alessandro Barbero beent ze helemaal uit in een nieuwe biografie. Overtuigend legt hij een verband tussen het levensverhaal van de dichter en zijn La Divina Commedia.
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2021/09/data76353795-7f9298.jpg)
Iedere Dante-biograaf worstelt met een enorme schaarste aan gegevens. Maar het grootste probleem waarmee hij of zij te maken krijgt is dat die schaarse feiten elkaar ook nog eens stelselmatig tegenspreken. Deze week herdenken we de zevenhonderdste sterfdag van de dichter, maar wat de precieze datum is? Verschillende tijdgenoten hielden het op 13 september, de meestal goed ingevoerde Giovanni Boccaccio was stellig over de 14de.
De Italiaanse historicus Alessandro Barbero (die hier enig succes had met zijn roman Het mooie leven en de oorlogen van anderen uit 1996) kiest in zijn Dante niet de veilige route door gemakshalve voor de ene of de andere optie te kiezen, maar gaat juist alle denkbare tegenstrijdigheden te lijf die over het leven van Dante nog altijd de ronde doen. Hij beent ze uit en trekt zijn conclusies, meestal met de nodige voorbehouden. Was Dante van typisch burgerlijke afkomst, of was hij van adel? Was hij vermogend, of eerder iemand met een heel kwetsbare sociale positie? Was hij een kamergeleerde of meer een man van de wereld, die ook nog eens goed kon schrijven?
Dit zijn enkele van de algemene vragen die tot op heden door mensen die er lang op hebben gestudeerd uiteenlopend beantwoord worden. Barbero kiest hierin duidelijk positie, op basis van een vracht aan documenten en analyses, die door een nog altijd aanzwellend leger internationale Dante-deskundigen gedurende enkele eeuwen bij elkaar gebracht zijn. Wanneer het op detailkwesties aankomt gaat het vaak om het combineren van archiefvondsten met passages uit het werk van Dante. En dat gaat maar zelden heel soepel. Een Dante-specialist is iemand die uithoudingsvermogen heeft en kan omgaan met teleurstellingen.
Gewelddadig politiek klimaat
Wie iets wil weten over het liefdesleven van de dichter kan in de archieven terugvinden dat hij trouwde met Gemma di Manetto, uit de machtige Donati-clan in Florence. Maar in Dantes werk, en ook zijn brieven, die toch vol toespelingen op zijn eigen leven en directe omgeving staan, wordt ze geheel doodgezwegen. Voor sommige Dantevorsers reden om te veronderstellen dat het dan wel een slecht huwelijk zal zijn geweest. Barbero noemt dit huwelijk ‘een wirwar van mysteries’, zelfs over het moment van sluiten lopen de gissingen wel twintig jaar uiteen. Het zou volgens Barbero vooral een verstandshuwelijk zijn geweest, bedoeld om de spanningen tussen twee rivaliserende families wat te temperen.
Dante werd in 1265 geboren in Florence, in die tijd een handelsstad in opmars – met een omvang van zo’n honderdduizend inwoners één van de metropolen van Europa. Het economisch succes begon zich tijdens het leven van Dante opzichtig te vertalen in culturele bloei. Dante zag de nog altijd beeldbepalende kloostercomplexen als Santa Maria Novella en Santa Croce tijdens zijn leven gebouwd worden, en ook het statige Palazzo Vecchio.
De ordelijke en serene schoonheid van deze monumenten stond in schril contrast met het conflictueuze en gewelddadige politieke klimaat in Florence. De stad profiteerde van het steeds toenemende handelsverkeer tussen het noorden en zuiden van Italië; het geld cumuleerde snel, er ontstonden machtige bankiershuizen, die met een steeds groter deel van Europa zaken deden.
Binnen Florence namen de verschillen tussen arm en rijk toe. Rijke kooplieden begonnen aristocratische trekjes te vertonen, probeerden adellijke titels te pakken te krijgen. Intussen hielden ambachtslieden en middenstanders een oud ideaal van gelijkwaardigheid in stand. Met de nodige revoluties tot gevolg. Tegen het einde van de dertiende eeuw kwam er een volksregering aan de macht, die beloofde de ambities van de rijken van Florence de kop in te drukken.
Politieke functies
In die tijd begon Dante in de openbaarheid te treden: minimaal zes jaar lang, van 1295 tot 1301, vervulde hij voor dit min of meer democratische bewind uiteenlopende politieke functies. De rijke families waren hierdoor uit de macht gedrukt. Hoe kwam Dante terecht in dit kleinburgerlijke bewind?
Barbero toont met tal van documenten en scherpe analyses aan dat de familie van Dante weliswaar niet tot de allermachtigste van Florence behoorde, maar wel behoorlijk vermogend was en ook adellijke trekjes had. Was de deelname van Dante aan de volksregering een idealistische keuze?
Het lag anders: Dante was iemand van gematigde opvattingen en zijn deelname aan de volksregering was vooral bedoeld om de populisten zoveel mogelijk van domme dingen af te houden en intussen ook weer langzamerhand brokjes macht aan de echt rijken terug te bezorgen.
Hier zit al een grote bron van tegenstrijdigheid, want Dante manoeuvreert en schippert en wordt uiteindelijk een representant van de aristocratisering in de eigen gelederen van de volksregering. Het blijkt een recept om veel vijanden te maken, niet alleen onder de populisten, maar ook onder de oude aristocratie, die hem verwijten zijn oren te laten hangen naar middelmatige types.
Burgeroorlog
Ook het vervolg bewijst de ongeschreven wet dat briljante dichters zelden slagvaardige politici zijn. Na de val van de volksregering in Florence ontstond een gevecht tussen twee rijke familieclans, de Cerchi’s en Donati’s, die met cliëntelisme, moordaanslagen en straatgevechten probeerden de bovenliggende partij te worden. Dit liep uit op een burgeroorlog die bekend werd als de strijd tussen de Witten en de Zwarten. Dante probeerde op verschillende momenten in toespraken op te roepen tot redelijkheid en eenheid, maar kon niet voorkomen dat hij werd gezien als een representant van de Witten, die uiteindelijk de slag verloren.
Dante werd in 1302 uit Florence verbannen, en begon aan een zwerftocht langs veelal adellijke beschermers. Hij was toen al bekend als dichter van Vita nuova, een lyrische verering van zijn jonggestorven jeugdliefde Beatrice. Het leven aan de hoven beviel hem maar matig, steeds dreigde hij weer in conflicten meegezogen te worden. Zich bewust van zijn literaire vermogens, verlangde hij naar de eenzaamheid van de studeerkamer. De hoop te kunnen terugkeren naar Florence flakkerde af en toe op, maar het kwam er nooit meer van; hij stierf in Ravenna, 54 jaar oud.
Hallucinante reis
Als denker en dichter kwam Dante pas tijdens zijn ballingschap tot volle ontplooiing. Het leidde tot een stroom verhandelingen en dichtwerken over politiek (De monarchia), wetenschap (Convivium), taal (De vulgari eloquentia) en ook dichtwerk pur sang (zoals de Rime en Eclogae). Dante bediende zich veelal van het Latijn. Op enig moment – wanneer weten we zelfs bij benadering niet – begon hij met de magistrale compositie in de volkstaal die hem postuum wereldberoemd zou maken: La Divina Commedia, bij ons bekend als De Goddelijke Komedie. Dante moet een intens proces van verinnerlijking hebben doorgemaakt, die hem in staat stelde om als een ‘profeet’ aan aardse stervelingen de wereld aan gene zijde te laten zien. Een wereldgeschiedenis opgebouwd uit scherp geformuleerde eindoordelen over het morele gehalte van grote en kleine sleutelfiguren.
We volgen de dichter op zijn tocht een donker bos in, naar de hel, met de grote klassieke dichter Vergilius als gids, vervolgens het vagevuur. Het is een hallucinante reis, waarin alles wat zich aan het oog van de dichter voordoet zwanger is van universele betekenis. Historische figuren likken hun wonden. En zo wordt het Paradijs bereikt, waar de heiden Vergilius niet naar binnen mag, en de dichter opklimt tot het goddelijke, en uiteindelijk woorden tekort komt om uit te leggen wat hij heeft gezien.
Barbero geeft geen uitgebreide analyse van de structuur of de globale inhoud van de Commedia. Deze tekst wordt vooral geciteerd om er stukjes autobiografie uit te destilleren. Dat doet hij heel spitsvondig en overtuigend, als een gewetensvol filoloog, maar het geeft zijn boek ook iets stroefs. Dat wordt ook in de hand gewerkt doordat heel taaie kwesties – zoals over de mate van adeldom van Dante, zijn familiebanden of zijn economische succes – de eerste helft van het boek domineren. Pas tegen het einde heeft Barbero meer aandacht voor de context van Dantes leven: een totaal verdeeld Italië, waarin iedereen met iedereen oorlog voerde, maar een literaire alleskunner als Dante ook steeds weer tegen machtige mensen kon aanlopen die hem in bescherming namen.
Wie een veel meer rond verhaal over het leven van Dante prefereert, kan nog altijd terecht bij het handzame Dante van R.W.B. Lewis; een biograaf van het slag dat knopen doorhakt en de leemtes met enige fantasie zelf aanvult. Dit jaar verscheen daarvan een nieuwe, wat houterige Nederlandse vertaling door Bies van Ede, nadat Peter Abelsen het in 2004 al eens, en met meer taalgevoel, vertaalde. De stelligheden van Lewis blijken bij Barbero niet zelden onopgeloste kwesties te zijn.
Intussen komen beide Dantevorsers met hetzelfde Salomonsoordeel als het om Dantes sterfdatum gaat: hij zal gestorven zijn in de nacht van 13 op 14 september.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten