Filosofiedocent Stine Jensen vraagt zich af: mag je een kwetsende cartoon altijd laten zien?
Hoe voorzichtig moet ik nu zelf zijn, dacht filosoof en docent Stine Jensen na de brute moord op de Franse docent Samuel Paty die een omstreden cartoon in zijn klas liet zien. Ze maakte er een podcast over.
De vierdelige podcast De cartooncrisis begint en eindigt met een moedige Iraniër. Allebei zijn ze naar Nederland gevlucht omdat ze snakten naar vrijheid. En ze durven zich uit te spreken, want niet iedereen wilde meedoen aan deze podcast.
Podcastmaker en hoogleraar publieksfilosofie Stine Jensen spreekt rechtsgeleerde Afshin Ellian aan haar keukentafel terwijl zijn beveiliger op de bank ernaast zit. Alle vrijheid bood Nederland hem dus helaas niet. Al jaren wordt hij streng beveiligd om wat hij zegt en schrijft. In de laatste aflevering komt cartooniste Sanaz Bagheri aan het woord, ook zij heeft met politiebeveiliging te maken gehad. Zij zegt: “Het gaat me niet om de islam. Ik wil een moslimregime kunnen bekritiseren dat fundamentalistisch is.”
Het is een breed palet aan sprekers die Jensen in haar podcast hun ideeën laat ventileren over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting: van cartoonisten als Ruben Oppenheimer en Joep Bertrams tot docenten en religiewetenschappers, helaas geen orthodoxe gelovige. Allemaal naar aanleiding van de moord op geschiedenisdocent Samuel Paty in oktober 2020 in een voorstad van Parijs. Zijn keel werd doorgesneden door een jihadist, omdat Paty een cartoon van de profeet Mohammed toonde tijdens de les. Anderhalve maand geleden werd opnieuw een Franse leraar vermoord, door een oud-leerling.
Stine Jensen (51) was lang universitair docent aan de Vrije Universiteit, haar favoriete college ging over omstreden kunst, spotprenten en literatuur, die ze ook liet zien. Antisemitische spotprenten bijvoorbeeld, om uit te leggen wat antisemitisme is. Ook liet ze haar studenten De duivelsverzen van Salman Rushdie lezen, de roman die hem een eeuwige fatwa vanuit Iran opleverde. Na de dood van Paty werd Jensen voorzichtiger. “Wat als iemand een foto maakt van mij met zo’n omstreden cartoon? Voor die tijd dacht ik altijd: in een educatieve ruimte kan alles. Dat klopt juridisch gezien ook, er mag heel veel.”
Jensens angst voor ophef of erger blijkt niet onterecht. Begin dit jaar werd het contract van een docente aan de Amerikaanse Hamline Universiteit niet verlengd nadat zij tijdens college een kunsthistorische afbeelding van Mohammed had laten zien uit een Perzisch boek. Een moslimstudente deed haar beklag, terwijl de docente hiermee juist wilde aantonen dat een afbeelding van de profeet niet overal in de islam verboden is. In Rotterdam dook een docent onder die in zijn klas een cartoon over Charlie Hebdo had hangen van tekenaar Joep Bertrams. En The Guardian ontsloeg cartoonist Steve Bell wegens vermeend antisemitisme.
“Juist in deze tijd is goed onderwijs over de vrijheid van meningsuiting belangrijk. En ook goed leren kijken: wat zien we eigenlijk?” Want in tijden van crises, zegt Jensen, wordt de identiteit van mensen sterker, verharden groepen zich. “Nu de PVV als overwinnaar uit de bus is gekomen, verwacht ik sterkere polarisatie.”
Aflevering 3 van de podcast is het boeiendst. Daarin laat Jensen haar gesprekspartners vertellen door welke cartoons zij zichzelf beledigd voelen. “Iedereen wordt wel geraakt door iets, en vaak is dat als je ziet dat de groep waarmee je je identificeert stereotiep wordt neergezet.” De vrouwen in de podcast, inclusief zijzelf, wonden zich bijvoorbeeld op over de cartoon van NRC-cartoonist Ruben Oppenheimer waarop Sigrid Kaag als een heks op haar bezemsteel vliegt, en de Australische cartoon waarop Serena Williams met overdreven negroïde trekken is afgebeeld.
Jensen: “Na het kijken naar al die cartoons moest ik mijzelf de vraag stellen: gezien al die gevoeligheden, moet ik dan niet zelf ook empathischer zijn naar bijvoorbeeld gelovigen die zich beledigd voelen? Dan wordt het interessant, als je in de knoop raakt met je eigen gedachten.” Het is cartoonist Oppenheimer die in de podcast een prachtig slotpleidooi houdt voor de waarde van humor, ironie en tegen een stootje kunnen.
Jensen heeft van het maken van de podcast geleerd dat ze meer nog dan ze al deed moet praten met collega-docenten. “Hoe pak jij dit aan, ik twijfel, wat vind jij? En dat je goed moet blijven uitleggen waarom je iets laat zien, wat je doel daarmee is.”
En zelfcensuur? “Die lijkt toegenomen en dat is van de zotte en zorgelijk. Filosoof Soren Kierkegaard zegt terecht: ‘Enige mate van zelfcensuur helpt om goed met elkaar om te gaan en is een vorm van beschaving’. Maar een docent die uit angst iets achterwege laat past een zorgelijke vorm van zelfcensuur toe die de democratie schaadt. Zoals de Britse denker Kenan Malik onlangs schreef: ‘We moeten ons in deze tijd geen zorgen maken om de boeken die geschreven worden, maar om die boeken die niet geschreven worden’.”
De Human-podcast De cartooncrisis van Stine Jensen is vanaf 4 december o.a. te beluisteren via de NPO Luister-app. Een extra aflevering - Cartoongasten - is op 27 december te horen op NPO Radio 1. Daarin neemt Jensen met drie cartoonisten het jaar door.
Lees ook:
Cartoonist Ruben L. Oppenheimer: Ik radicaal? Ik hecht aan mijn vrijheid
Politiek tekenaar Ruben L. Oppenheimer (44), die werkt voor onder meer het AD, NRC en De Limburger, is op zijn hoede. Hij voelt zich alleen staan, vijf jaar na de aanslag op zijn collega’s bij het Franse tijdschrift Charlie Hebdo. ‘De kans dat je met geweld in aanraking komt, is reëel, zegt de politie.’
Abdelkader Benali: ‘Ik ben geen antisemiet, ik heb niets uit te leggen’
De affaire van vorige week rond hem en de 4-mei-lezing gaat over veel meer, zegt schrijver en Trouw-columnist Abdelkader Benali.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten