BoekrecensieRoman
Ian McEwan toont in ‘Lessen’ hoe die ene gebeurtenis een leven voor altijd kan veranderen
Ian McEwan onderzoekt in Lessen de scharnierpunten in het leven. Zo raakt hoofdpersoon Roland Baines moeilijk los van wat zijn pianolerares en zijn vrouw hem aandeden.
Twee vrouwen stuurden het leven van Roland Baines, de hoofdpersoon in de nieuwe roman van Ian McEwan: Lessen. Toen hij elf was liet zijn tien jaar oudere pianolerares Miriam tijdens het spelen haar hand onder de rand van zijn korte broek glijden, waarna ze hem een kneep gaf die hem vertwijfeld achterliet, tot ze hem de week later op de mond kuste.
Vijfentwintig jaar later volgde een tweede ingrijpende gebeurtenis, toen Alissa, de moeder van hun zeven maanden oude baby Lawrence onaangekondigd de deur achter zich dichtsloeg en naar Duitsland verdween. Ook in dat geval volgde er al gauw duidelijkheid, toen ze schreef dat ze hen had verlaten omdat man en kind haar literaire carrière in de weg stonden. Miriam trok hem aan terwijl Alissa hem verstootte, maar allebei gaven ze hem les, niet alleen in het piano spelen, maar ook in het overleven.
In Lessen volgen we Roland van voor zijn geboorte, toen zijn ouders elkaar nog moesten ontmoeten, tot hij als prille zeventiger geconfronteerd wordt met de angst voor de dood.
Melige teksten voor wenskaartjes
Waarom schopte deze man die concertpianist had kunnen worden het uiteindelijk niet veel verder dan het restaurant van een middelmatig Londens hotel waar hij lichte jazzdeuntjes speelde voor de lunchende bejaarden? En hoe komt het dat zijn droom om een bekend dichter te worden eindigde bij een firma die wenskaartjes drukte en waarvoor hij de melige teksten schreef? Kiest een mens zijn eigen levensloop, of wordt hij bepaald door zijn omgeving en zijn geschiedenis? Het is een van de grote thema’s in het werk van de Britse schrijver Ian McEwan.
Stel dat Hitler nooit Polen was binnengevallen, bedenkt Roland op een bepaald moment, dan was de eerste man van zijn moeder niet gesneuveld, had zijn vader haar niet ontmoet en was hij er nooit geweest. Net zomin als Alissa trouwens, wiens Engelse moeder na de oorlog naar München trok om er research te doen voor een artikel over de anti-nazibeweging Die Weisse Rose. Ze kwam er in contact met een van de intimi van de vermoorde leden van die organisatie, werd verliefd op hem en bleef in Duitsland.
Heel veel fantaseren
Het hoeft dus niet te verbazen dat McEwan het levensverhaal van Roland stevig inbedt in de grote gebeurtenissen van de twintigste en vroege eenentwintigste eeuw. De Suez-crisis, de ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl, de val van de Muur en zelfs brexit en de coronalockdowns spelen een rol in het boek. En de Cuba-crisis van 1962, want die zet de veertienjarige Ronald na heel veel fantaseren over zijn pianolerares aan om toch op haar verzoek van weleer in te gaan en haar thuis te bezoeken.
Daar ben je dan, drie jaar te laat, zegt ze wanneer ze de deur opentrekt. Miriam wijdt hem in in de liefde en boetseert hem tot een virtuoos pianist, twee jaar lang, tot hij het op het einde van een zomervakantie die hij bijna volledig bij haar heeft doorgebracht, te benauwd krijgt. Hij vlucht, achtervolgd door Miriams voorspelling dat hij de rest van zijn leven zal zoeken naar wat hij bij haar had gevonden. Door haar gaat het mis op school en mist hij zelfs zijn laatste jaar. Hij laat het versloffen, trekt naar Londen waar hij werkloos is en in een kleine studio woont. De ambitie is weg.
Stilistisch is Lessen een vintage McEwan. Al na een paar bladzijden herken je de hand van de meester in het trage maar elegante en van een lichte nostalgie doortrokken ritme, in de precieze beschrijvingen, de rake situeringen, de breedvoerigheid ook waarmee hij de wereld benadert. En in zijn thematisering van die ene gebeurtenis die vele levens voor altijd kan veranderen. Hier is dat Miriams kus. In Boetekleed wordt een vrijpartij abusievelijk voor een verkrachting aangezien. In Zaterdag zet een ruzie op straat een keten aan gebeurtenissen in gang.
Tegen het einde van Lessen laat McEwan de 72-jarige Roland aan een essay over Thatchers maatschappelijke erfenis werken. Alles wat hij wilde zeggen staat erin, merkt hij, maar het mist humor. Toegegeven: hetzelfde zou over McEwans roman kunnen gezegd worden. In vergelijking met Jonathan Coe’s Bourneville, dat onlangs in vertaling verscheen en ook speelt tegen de achtergrond van de veranderende Britse realiteit sinds WO II, is Lessen een somber boek. Tragischer ook. De derde hoofdpersoon Alissa lijkt wel weggelopen te zijn uit een klassieke tragedie. Haar hele leven lang weigert ze haar zoon Lawrence te ontmoeten. Die afgesloten periode heropenen zou het einde van haar schrijverschap betekenen, zegt ze. En dus kiest ze ervoor hem, wanneer hij op een dag toch opduikt voor haar huis in Duitsland, ruw weg te sturen, ook al doet het verschrikkelijk veel pijn. Maar stel dat ze het mis heeft, lees je tussen de regels, stel dat ze hem best zou kunnen erkennen en een grote schrijver worden tegelijkertijd, is haar beslissing dan niet nog hartverscheurender?
Rijtje boeken
Een grote schrijver worden, daar is het Alissa uiteindelijk om te doen, en daarmee hebben we ook het diepere thema van Lessen te pakken. Ze wordt groot, lezen we, groter dan Grass en bijna zo groot als Mann, maar wat heeft ze ervoor moeten opgeven? Te veel, aldus de mislukte Roland, die opmerkt dat hij zijn gezin nooit zou willen inruilen voor een rijtje boeken met zijn naam erop. Wie heeft uiteindelijk het gelukkigste leven geleid? Dat ook McEwan met deze vraag worstelt, mag blijken uit een aantal overeenkomsten tussen hem en de personages in zijn boek.
Zo lijkt de kindertijd van Roland wel erg op de zijne. En de laatste en dikste roman van Alissa thematiseert net zoals in Lessen de gelijkenis tussen de auteur en haar hoofdpersoon. Het boek gaat over een jonge schrijver die in Londen haar man en baby achterlaat om in Duitsland carrière te maken. Een roman is geen memoir, merkt Alissa ergens op, en Lessen is misschien niet meer dan een speels spiegelpaleis waarin McEwan knipoogt naar de hedendaagse mode van de autofictie, maar toch.
Ian McEwan
Lessen
(Lessons)
Vert. Harm Damsma.
De Harmonie; 640 blz. € 27,50
Vertaling verschijnt 23/1
Geen opmerkingen:
Een reactie posten