Tapijt van Bayeux Het Tapijt van Bayeux is nu digitaal te bekijken. Steekje voor steekje, pixel voor pixel brengt het de elfde eeuw tot leven.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data69447729-fdb42a.jpg)
620 mannen, 190 paarden, 37 bomen, 35 honden, 33 gebouwen, 32 schepen, 6 vrouwen en 2 kamelen staan afgebeeld op het Tapijt van Bayeux, een kunstwerk van 70 centimeter breed en bijna 70 meter lang, een linnen lap waarop bijna duizend jaar geleden met blauwe (drie soorten), groene (drie soorten), rode (twee soorten), gele en beige wol de slag bij Hastings werd uitgebeeld. Iemand heeft zelfs geturfd dat er 93 penissen op het doek te zien zijn – vijf van mannen, de rest van paarden.
Wie zich ergens geen raad mee weet, gaat vaak meten of tellen. Dat geeft houvast, dat schept ogenschijnlijk orde in een wirwar van maliënkolders en paardenlijven, waarop in de marge aan de boven- en onderkant ook nog eens plaats is voor leeuwen, centaurs en draken, voor mannen die aan het ploegen zijn. En je wint tijd met dat tellen, om te verhullen dat je dit tapijt alleen maar kunt aanstaren, zo overweldigend oud en uniek is het. Misschien is dit daarom een goed moment om te vertellen dat het Tapijt van Bayeux strikt genomen geen tapijt is, maar een borduurwerk. Zo rekken we nog meer tijd, houden we afstand van het kunstwerk waarop Harold Godwinson en Willem van Normandië zeventig meter lang vechten om de troon van Engeland. Hoewel dat er ook weer niet zoveel toe doet. Het is tijd om toe te geven dat de gebeurtenis die bijna duizend jaar geleden door het tapijt bezongen wordt, nu in het niet zinkt bij dat tapijt zelf. Kunst overstijgt de geschiedenis.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data69444487-2bdd46.jpg)
Restauratie
We kennen de Trojaanse oorlog vooral nog omdat Homerus erover zong, en de zuil van Trajanus is nu bekender dan de Dacische oorlogen die deze marmeren zuil in Rome memoreert. Zo is het ook met het tapijt van Bayeux, al denken de Engelsen daar vast anders over. De slag bij Hastings op 14 oktober 1066 geldt nog steeds als een mijlpaal in de Britse geschiedenis. Willem van Normandië werd er Willem de Veroveraar, en England kreeg dankzij hem onder meer een centrale regering, en het Engels een groot aantal woorden, van beast tot bacon.
Over het ontstaan van het tapijt is weinig met zekerheid te zeggen; bijna elke uitspraak moet van het woord waarschijnlijk vergezeld gaan. Het is waarschijnlijk gemaakt in Canterbury, waarschijnlijk door vrouwen, waarschijnlijk voor Odo, een halfbroer van Willem de Veroveraar en bisschop van Bayeux, waar het waarschijnlijk in 1077 werd opgehangen in de nieuwe kathedraal. Het verkeert nu nog in zo’n goede staat, omdat het al gauw nauwelijks meer uit de kist kwam waarin het opgerold werd bewaard. Pas in de achttiende eeuw groeide de belangstelling voor het borduurwerk weer. Napoleon haalde het naar Parijs aan de vooravond van zijn geplande invasie van Engeland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog brachten de nazi’s het naar een kasteel bij Sarthe, waar ze oorlogsbuit verzamelden, en daarna naar Parijs.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data69414103-c7536c.jpg)
Altijd keerde het tapijt weer terug naar Bayeux, waar het sinds 1983 een eigen museum heeft. In 2018 beloofde de Franse president Macron dat het tapijt voor het eerst aan Groot-Brittannië uitgeleend zou worden, waar het in 2022 of 2023 te zien zou zijn. Vooruitlopend op deze diplomatieke geste zijn er in het VK al een aantal nieuwe boeken en podcasts verschenen over het tapijt. Een onderzoek naar de staat van het kunstwerk dreigt nu roet in het eten te gooien. Wetenschappers ontdekten op het tapijt onder meer 24.204 vlekken en 30 scheuren. Als het doek nog wordt uitgeleend, dan niet voor 2024. De burgemeester van Bayeux suggereerde in maart dat het VK de restauratie moet betalen als het land het werk nog wil lenen. En in 2026 moet het alweer terug zijn in Bayeux, waar een nieuwe behuizing voor het tapijt gebouwd zal worden.
Het tapijt kent bekende short cuts: een halve cirkel is een borst
Intussen is het tapijt in Bayeux al maanden niet meer te bezoeken; in Frankrijk zijn de musea gesloten wegens de coronapandemie. Maar sinds kort is het tapijt wel virtueel te bekijken, in hoge resolutie. Je kunt niet zo ver inzoomen als in vergelijkbare projecten van bijvoorbeeld google, maar ver genoeg om de scheuren en vlekken te zien en om individuele steken te kunnen onderscheiden. De snorren van de Engelsen zijn zulke steekjes.
Expressief
Het eerste wat ik online opzocht was komeet Halley, een komeet die eens in de ongeveer 76 jaar vanaf de aarde waarneembaar is; de volgende keer is 2061. Halley is beschreven in Chinese, Babylonische, Joodse en Romeinse kronieken. De eerst bekende afbeelding staat op het Tapijt van Bayeux. Het lijkt er niet op of de maker de komeet zelf gezien heeft; die lijkt vreemd genoeg nu eerder op een raket dan op een komeet. Of is dit een soort gedroomde close-up van de komeet? Een bouwpakket?
Het uiterlijk van een komeet is misschien moeilijk vast te leggen op een borduurwerk; op foto’s ziet Halley er niet erg vastomlijnd uit. Met verf was het wellicht makkelijker geweest. Giotto deed het twee eeuwen later in ieder geval heel wat getrouwer.
Halleys komeet is het enige op het tapijt van Bayeux wat personen uit 1066 en uit 2021 allebei gezien kunnen hebben en wat nog precies dezelfde vorm heeft. De 21ste-eeuwse kijker moet dan wel in 1986 geleefd hebben, de vorige keer dat de komeet vanaf de aarde te zien was. Alle andere dingen zijn niet meer zo hetzelfde, ook niet de gebouwen die erop staan, zoals het klooster op de Mont Saint Michel of Westminster Abbey. Toch kunnen we bijna duizend jaar later nog heel veel herkennen: mensen, dieren, bomen en dingen zijn onveranderd. Er is slechts één geheel onbekend ding op het tapijt afgebeeld. In scène 40, waarin Normandische soldaten zich naar Hastings haasten om voedsel te confisqueren, houdt een man een soort cirkel boven zijn hoofd. Niemand weet wat die cirkel moet voorstellen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data69414245-9b208b.jpg)
Van alle andere dingen is het duidelijk, ook al is hun vorm nog zo summier weergegeven, van vissen en kamelen tot kippetjes aan het spit: alles helder en afgebakend, zonder perspectief of schaduw op het doek geprikt. Hetzelfde geldt voor de manier waarop dingen zijn afgebeeld. Ook toen al bekende short cuts: een paar golvende lijnen zijn de zee, een halve cirkel is een borst of een heuvel. De makers zijn binnen de beperkingen van het gekozen medium verbluffend expressief. Kijk bijvoorbeeld in scène 24 hoe mensen vanuit een kasteel hun nek uitstrekken om te zien of Harold al is teruggekeerd. Of hoe het haar van twee mannen te paard van hun hoofd waait in scène 11; die paarden moeten wel galopperen, zo snel ziet dat eruit. Ook hun staarten wijzen recht naar achter.
Er zit ook bedoelde vaagheid in het tapijt. Het laat bewust ruimte voor meerdere interpretaties.
Plezier
Zou de kijker in de elfde eeuw net zoveel plezier aan deze dingen hebben beleefd als ik nu? Die gedachte maakt mijn plezier nog groter, de elfde-eeuwer en ik, verbonden in verpozing. Volgens Aristoteles gaat dat genoegen nog veel verder terug dan de elfde eeuw: het is nu eenmaal een universele eigenschap van de mens om aan nagebootste dingen plezier te beleven. Waarom dat zo is, blijft ondertussen raadselachtig. En of het echt overal en altijd zo is? Er loopt in ieder geval geen rechte lijn van de grotten van Chauvet en Lascaux naar Rembrandt en Monet, naar steeds meer en steeds beter realisme. Het is eerder een golfbeweging. De oudst bekende nabootsing komt nu uit Indonesië. Op Sulawesi werd een afbeelding van een wrattenzwijn gevonden dat zeker 45.000 jaar geleden geschilderd werd. Het had zo in de marge van het tapijt van Bayeux kunnen springen.
Meer realisme betekent niet automatisch meer plezier. Verrukking ontstaat als met beperkte middelen meer mogelijk is dan je verwacht; zoals met de haren van de galopperende boodschappers. Of met de vele lijken die naar het eind toe het tapijt bevolken. Tijdens de veldslag vullen ze de hele onderste marge. Ze liggen in onnatuurlijke houdingen, met open ogen, alsof ze echt net gestorven zijn. De manier waarop ze gestalte krijgen doet eerder een zwijgend mededogen dan wreedheid vermoeden – of kan een 21ste-eeuwer zich dat moeilijk anders voorstellen? De beelden waarin de gesneuvelde soldaten van hun maliënkolders worden ontdaan zijn in ieder geval hartverscheurend onverschillig. Zo zag oorlog eruit.
De kans bestaat dat het Tapijt van Bayeux op ons gewoner overkomt dan op mensen uit eerdere eeuwen omdat het tegen nu bekende kunstgenres aanschurkt. Wij zijn gewend aan stripverhalen en aan fotografie en film. Het tapijt is wel een ‘Norman newsreel’ of een middeleeuwse film genoemd. Het werkt op dezelfde manier als een film, met scènes die ingenieus aan elkaar zijn gemonteerd. Er zitten zelfs flashbacks in. De geanimeerde versie die van het tapijt gemaakt is voegt dan ook weinig toe aan het origineel.
Dit alles wil niet zeggen dat het tapijt makkelijk te begrijpen is. Veel is onduidelijk gebleven of geworden, ondanks de tituli, de Latijnse teksten die op het tapijt geborduurd zijn en aangeven waar of naar wie we kijken. ‘Ista mirant stellam’, hier verwonderen ze zich over de ster, staat bijvoorbeeld bij komeet Halley en een groepje naar boven wijzende mannen. Boven een van de slechts drie vrouwen die in het hoofdverhaal voorkomen staat ‘hier een zekere geestelijke en Aelfgyva’. Uit de elfde eeuw is een reeks vrouwen met de naam Aelfgyva bekend, maar geen van allen lijken deze Aelfgyva te zijn. De geestelijke raakt haar gezicht aan. Wat betekent dit gebaar? Slaat hij of aait hij? En wat te denken van de naakte man met een enorme penis die in de marge de houding van de geestelijke spiegelt?
De eerste toeschouwers zullen wel geweten hebben wie Aelfgyva was. Voor ons is het een uitgepakt cadeau dat toch nog ingepakt is.
Er zit ook bedoelde vaagheid in het tapijt. Het laat bewust ruimte voor meerdere interpretaties, om de recente geschiedenis zowel voor de winnende Normandiërs als voor de verslagen Angelsaksen verteerbaar te maken. Michael Lewis en David Musgrove schrijven in hun net uitgekomen boek over het tapijt: „It is the Tapestry’s genius really – for almost its entire length it is like a modern politician avoiding answering a difficult question.” Het tapijt als Mark Rutte.
Maar misschien is dat vooral een lollige manier om te zeggen dat het moeilijk is om greep te krijgen op dit kunstwerk, dat ook in de hoogste resolutie 24.204 vlekken, 620 mannen, 190 paarden, 37 bomen, 35 honden, 33 gebouwen, 32 schepen, 30 scheuren, 6 vrouwen, 2 kamelen en 1 komeet bevat.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten