Hoe de bijna dode Poolse taal Wymysoojs weer populair werd

Bedreigde taal Het Wymysoojs, uitsluitend gesproken in het Poolse stadje Wilamowice, leek ten dode opgeschreven. Maar één jongere maakte de taal weer hip.

• Pieter van Os
• Roeland Termote

25 maart 2016

   

Justyna Majerska (23) herinnert zich nog goed wanneer ze het voor het eerst geloofde dat het wel eens zou kunnen lukken. Het was een avond kort voor Kerst. In het buurtcentrum van Wilamowice zaten tieners rond tafels geanimeerd met elkaar te praten in het Wymysoojs. Dat is ‘haar’ taal, tot voor kort klinisch dood verklaard.
Bij de kerstliederen probeerde Majerska haar tranen tegen te houden door haar oogbollen naar boven te draaien. Tevergeefs.

„Het was overweldigend, de gedachte dat we een taal gingen redden. En dus een gemeenschap.”

Het Wymysoojs is een West-Germaanse taal met dezelfde wortels als Vlaams en Nederlands. Eeuwenlang was het de taal van Wilamowice, een Pools stadje van zo’n 3.000 inwoners dicht tegen de Tsjechische grens. Maar de afgelopen decennia bleef er weinig van over. Majerska:

„Wetenschappers betreurden het, de plaatselijke pastoor juichte erom en de lokale overheid gaf het als reden om ons nooit te helpen. Ze zeiden allemaal: die taal van jullie sterft uit.”

Een taalwetenschapper aan de Universiteit van Poznan had er zelfs een jaartal op geplakt: 2014. Dan zou het definitief afgelopen zijn met het Wymysoojs. Thomas Wicherkiewicz: „Dat zei ik in 1990, toen het duidelijk was dat niemand zijn kinderen meer opvoedde in de taal. Godzijdank heb ik me vreselijk vergist.”

Hobbit

Tymotheusz Król is een opgewekte twintiger met een volle, zwarte baard. Hij is de voornaamste reden dat het met het Wymysoojs anders afliep dan Wicherkiewicz had voorzien. De taalwetenschapper: „Król is een absoluut wonder. Zoiets hebben wij linguïsten nog nooit gezien. Een nieuwe native speaker die als brug fungeert tussen de oudste en jongste generatie.”
Een paar jaar geleden begon Król een strijd tegen de ondergang van de taal. Hij startte taallessen voor de lokale kinderen. Die werden populair, ondanks de weerstand van Pools sprekende ouders, opgegroeid in een nationalistisch land waarin een Germaanse tongval niet als een pré geldt. Af en toe verdween een tiener uit de klas. Król: „Nooit omdat een leerling niet meer wilde, altijd omdat ouders het verboden.”

Ernstig bedreigd

Het Wymysoojs is een van de zevenhonderd bedreigde talen in de wereld. Unesco voorspelt dat de helft van de ruim zesduizend talen in de wereld aan het eind van deze eeuw is uitgestorven. Bijna 80 procent van de wereld spreekt gezamenlijk maar 83 talen.

In de ‘atlas van bedreigde talen’ heeft Unesco het Wymysoojs niet gerubriceerd onder ‘critically endangered’, diep rood gekleurd. De taal is ‘severely endangered’, oranje gearceerd. Ofwel: niet helemaal hopeloos. Dat is te danken aan één activistische jonge spreker van de taal.

Voorbeelden van talen die het niet gered hebben zijn het Eyak, het Polabisch en het Oebychs.

Tymoteusz heeft het weer hip gemaakt om Wymysoojs te spreken, zegt Wicherkiewizc. „Dat is een ongelofelijke prestatie, want als Germaanse taal staat het ver af van het Pools, een slavische taal. En dan al die onwillige ouders…”

Samen met Majerska vertaalt Król hedendaagse songteksten en boeken die populair zijn bij de leerlingen. Ook Tolkiens De hobbit bestaat inmiddels in het Wymysoojs. Er is een wachtlijst voor de lessen, Król wil niet meer dan dertig leerlingen.Tieners, zegt Majerska, vinden het prachtig om een taal te spreken die hun ouders niet verstaan. „Bovendien is het handig bij voorzeggen op school.” Król: „En bij het voetballen gebruiken ze de taal om het onverstaanbaar te houden voor de tegenstanders.”Willems oogDe herkomst van het Wymysoojs is onzeker. De bekendste theorie is dat ene Willem de taal in de dertiende eeuw met een groep kolonisten meenam vanuit de Lage Landen. Wilamowice, of Wymysoü, betekent ‘Willems oog’. Een andere theorie gaat terug tot een groep monniken die in 1175 in de buurt van Wilamowice het klooser Libiaz stichtten. De cisterciënzers waren afkomstig uit het gebied dat nu Gelderland heet.Het begin van de teloorgang is wel met zekerheid te bepalen: 1945. Toen de Duitsers in de openingsdagen van de Tweede Wereldoorlog het gebied inlijfden, kwalificeerden zij de inwoners van Wilamowice als volksduitsers, zij het van de laagste, derde categorie. Duits waren ze niet, hun taal evenmin, maar de herkomst ervan Germaans genoeg om de mannen in te lijven als soldaten van de Wehrmacht.Na de verloren oorlog namen Polen uit de omliggende stadjes en dorpen op gruwelijke wijze wraak. Meer dan honderd jaar al hadden ze met afgunst gekeken naar de relatieve welvaart van het textielproducerende stadje vol ‘vreemdelingen’, met hun koeterwaals. Terwijl de meeste Wymysoojs-sprekende mannen in strafkampen verdwenen, soms zo ver als in Siberië, jaagden zij de vrouwen en kinderen uit hun huizen. Het centrale gezag, vast van plan een etnisch homogene samenleving te creëren, verbood het spreken van het Wymysoojs in het openbaar. Wilamowice werd ‘gepoloniseerd’.Toch leefde de taal op bescheiden niveau voort. Eerst in de stallen en schuren aan de randen van het stadje waar talloze inwoners zich verscholen die weigerden naar Duitsland te vertrekken. Later in de beslotenheid van de eigen huizen die ze terugveroverd hadden. Vanaf de jaren zeventig leidde het spreken van het Wymysoojs niet meer tot arrestatie, maar het stigma was groot genoeg: niemand leerde de taal nog aan zijn kinderen. Alleen oudere mensen, vooral dames, spraken stoïcijns door.Tieners vinden het prachtig om een taal te spreken die hun ouders niet verstaanKról leerde de taal van zijn vorig jaar overleden grootmoeder. Zij had een geïsoleerd levende buurvrouw bij wie zij graag op bezoek kwam. Voorwaarde van die buurvrouw was dat in het Wymysoojs werd gesproken. Król: „Waarschijnlijk kon zij helemaal geen Pools, maar dat hebben we nooit kunnen controleren.”Toen de buurvrouw eenmaal was overleden kwam, op zijn beurt, kleinzoon Król met de wens nog louter Wymysoojs met zijn grootmoeder te spreken. Samen dokterden ze woorden uit voor nieuwe objecten. Zoals ‘ajskosta’ voor ijskast, bykjemasin voor stofzuiger en CD-spejler voor, ja hallo: cd-speler.Majerska leerde het Wymysoojs door als klein meisje mee te luisteren naar het gekeuvel van haar grootmoeder aan het tuinhek: „geroddel” noemt ze het zelf. Haar ouders lagen aanvankelijk dwars. „Meng je toch niet in die geschiedenis van haat”, zeiden ze tegen haar en haar broer. Ze wijt die reactie onder meer aan de communistische propaganda. Om haar ouders milder te stemmen, nodigde ze Król thuis uit. Hij bleek zeven uur nodig te hebben om hen om te praten. Lachend spreekt hij zelf over een „brainwashing”. Król:„De oudste generatie vindt het heerlijk om over de taal en onze geschiedenis te praten, hun kinderen niet. Die associëren Wymysoojs met ellende en tegenslag.”Król beschikt inmiddels over 800 uur opnames van conversaties in het Wymysoojs. En dankzij de universiteit van Warschau krijgt hij, na jaren voor niets te hebben gewerkt, nu ook af en toe geld voor het uittikken van gesprekken en het delen van zijn kennis.De eerste graffitiIn de enige eetgelegenheid van Wilamowice, een groezelige bar met een gelagkamer die dient als restaurant, vertelt Król dat hij eigenlijk helemaal geen Pools meer wil praten. Toch is hij nog niet zo stellig als zijn oma, die geen enkele interesse kan opbrengen voor Poolse kwesties. „Ze keek niet naar het debat voor de presidentsverkiezingen. Toen wij vroegen waarom niet, zei ze: ‘zolang geen Wymysojer meedoet, hoef ik niet te kijken’.”Tymotheus moet erom lachen, maar kijkt ook trots. „Ik vind dat wel een mooie houding.”Vorig jaar kwam er groot nieuws uit Warschau. Hoogleraar Justyna Olko had geld losgekregen voor bedreigde talen in Polen. Wicherkiewicz: „Er was opeens momentum, alles ging onze kant op.” Dat eindigde abrupt met twee verkiezingsoverwinningen op rij van de nationaal-katholieke PiS. Een wetsvoorstel dat van het Wymysoojs een officiële taal zou maken, zoals het Fries in Nederland, ging direct van tafel. Wicherkiewicz: „Minderheden, daar zijn ze niet zo van bij de nationaal-katholieken.”De lokale priester riep vanaf de kansel op voor PiS te stemmen. Van hem ervaren Król en Majerska de meeste tegenstand. Toen Król bij een van zijn assistenten had geregeld dat hij drie minuten mocht spreken op de begrafenis van een lokale amateurhistoricus die dichtte in het Wymysoojs, heeft de priester dat verboden. Król: „Iedere minuut Wymysoojs is er voor hem een te veel.”Op het gebouw tegenover de kerk wordt hij uitgescholden, in witte gespraypainte verf. De eerste graffiti in het Wymysoojs. Majerska laat het trots zien, al voegt ze er zachtjes aan toe: „De spelling is niet helemaal correct.”KinderwensWat denkt Tymoteusz zelf, is het Wymysoojs gered? Hij aarzelt. „Voor mij was de gedachte onverdraaglijk dat ik de taal mee zou nemen in mijn graf, daarom kon ik niets anders dan aan de slag gaan. Jullie vragen nu of ik de taal zal redden, maar dat is hetzelfde als vragen of ik mezelf zal redden. Op zo’n vraag weet geen mens het antwoord.”Wicherkiewicz, de taalwetenschapper, gelooft er in. Hij heeft Król, ‘de nieuwe native’, al eens meegenomen naar een linguïstencongres in Oxford. „Als levend artefact.”Samen met Król wijst hij op de rol van Majerska in de overlevingsstrijd. Ze gaat binnenkort immers trouwen, met een Pool die het Wymysoojs niet beheerst. Ze hebben een kinderwens. En ja, Majerska heeft met haar geliefde afgesproken dat zij Wymysoojs met haar kind zal spreken. Kenner Wicherkiewicz: „Het aantal mensen dat een bedreigde taal spreekt is eigenlijk irrelevant: cruciaal is of er nog mensen zijn die hun kinderen erin opvoeden. Zo niet, dan sterft een taal uit.”Kortom, als er kinderen uit het huwelijk van Majerska komen, kunnen die rekenen op de bovenmatige interesse van een groep taalkundigen. Wicherkiewicz:„Yep. We gaan allemaal boven de wieg hangen.”Lees ook:Restjes ‘Nederlands’ in Polen