Picasso: een Spaanse grootheid met een donker randje

Pablo Picasso, Minotaurus streelt een slapende vrouw (1933)

Picasso 50 jaar dood Hij is een genie als schilder, maar de mens Pablo Picasso roept in dit Picasso-jaar steeds meer vragen op. Ook in zijn geboorteland Spanje willen kunsthistorici naast exposities over zijn kunst aandacht voor hoe hij met vrouwen omging. „De vrouwen die hij martelde, mishandelde en portretteerde moeten worden gehoord.”

• Oumaima Abalhaj

5 april 2023

De vijftigste sterfdag van Pablo Picasso, de grondlegger van het kubisme, wordt deze week groots gevierd, met allerlei programma’s en exposities in verschillende musea over de hele wereld. Maar zou hij nu nog steeds als een grootheid worden gezien als hij nog had geleefd? Want naast een geniale kunstenaar was hij ook iets anders: een maltratador (misbruiker).

Op de vloer van het Reina Sofía museum in Madrid zit een klas met basisschoolleerlingen van zes jaar oud, allemaal gekleed in oranje hesjes. Ze kijken met grote ogen naar de muur waar het gigantische doek met Picasso’s bekendste werk hangt: Guernica (1937), een schilderij in grijstinten dat het bombardement tijdens de Spaanse Burgeroorlog op de gelijknamige gemeente toont. Gillende vrouwen, een krijsend paard, een geamputeerde arm met een afgebroken zwaard, een afgehakt hoofd, een stier met horens én oren. „Dat zijn monsters”, roept een van de leerlingen terwijl hij opgewonden naar het doek wijst. Zijn klasgenootjes giechelen en joelen. De juf haalt een tablet tevoorschijn en laat hetzelfde kunstwerk zien aan de kinderen, maar dan in felle kleuren. „Dit ziet er vrolijker uit hè?”, vraagt ze, terwijl de ruimte zich steeds meer vult met bezoekers die het doek komen bewonderen.

„Hoewel hij geen kunstenaar van onze tijd is, is hij nog springlevend in onze musea en in onze hedendaagse visuele verbeeldingen”, zegt kunsthistoricus Emma Trinidad. Ze deed onderzoek voor onder meer het Reina Sofia en is verbonden aan Woman Art House, een organisatie met als doel de rol van de vrouw in de kunstwereld een stem te geven. „Dat is waarom hij wordt verdedigd door de kunstinstellingen en de geschiedschrijving, die niet aarzelen om elke aangelegenheid te grijpen om Picasso’s leven en werk te vieren.”

Wil je meer artikelen lezen op nrc.nl?

Maak gratis en eenvoudig een account aan en krijg toegang tot meer artikelen, nieuwsbrieven en volgonderwerpen.

Ter ere van zijn vijftigste sterfdag worden er zo’n vijftig tentoonstellingen en evenementen georganiseerd rond het Spaanse ‘genie’. Maar zijn verleden als vrouwonvriendelijke kunstenaar werpt nu een ander licht op zijn carrière. Ook in Spanje klinkt dat geluid steeds luider. Spaanse kunsthistorici en kunstenaars durven zich steeds meer kritisch te uiten over dit onderwerp, in tegenstelling tot de kunstinstellingen.

Lees ook: Picasso schilderde 181 zelfportretten, maar op elk schilderij beeldde hij zichzelf af

Zeven vrouwen

De in Málaga geboren Picasso wordt door velen gekarakteriseerd als een vrouwenhater, een misbruiker die ‘zijn’ vrouwen op een voetstuk zette en ze vervolgens keihard liet vallen. Een man die zowel het vrouwelijk lichaam vreesde als ernaar verlangde. Een egoïstische, veeleisende en narcistische echtgenoot en minnaar.

Met de Russische balletdanseres Olga Khokhlova had hij een zoon, Paulo, maar na fysiek misbruik en talloze affaires sloot ze zich voor hem af. Reden voor Picasso om in 1927 een affaire te beginnen met model Marie-Thérèse Walter, een zeventien-jarige Française. Hij was toen 45 jaar oud. Samen kregen ze in 1935 een dochter, terwijl Picasso nog getrouwd was met Khokhlova. Tijdens hun relatie zou hij sigaretten op haar lichaam hebben uitgedrukt.

Ondertussen was de kersverse vader alweer in een andere relatie beland. Dit keer met Dora Maar, een fotografe die vaak model stond voor Picasso. Hij was geïntrigeerd door Maars verleidelijke en masochistische gedrag, dat tijdens hun relatie als inspiratie diende voor veel van zijn werken. Ze werd vaak afgebeeld als een gekwelde, sombere vrouw. Bekende portretten die hij van haar schilderde zijn The Weeping Woman en Dora Maar au chat. Dora Maar fotografeerde Picasso op haar beurt toen hij bezig was met het schilderen van Guernica.

Maar ook zijn muze Dora Maar raakte in een depressie door de giftige relatie die ze had met de kunstenaar – na het beëindigen van hun relatie onderging ze jarenlang psycho-analyse. Françoise Gilot was de enige vrouw die het gedrag van Picasso niet accepteerde. Nadat ze twee kinderen met hem had gekregen, besloot ze hem te verlaten en te vluchten voor het geweld waar ook zij het slachtoffer van was. Marie-Thérèse Walter en minnares Jacqueline Roque pleegden uiteindelijk zelfmoord door de traumatische gevolgen die ze overhielden aan de relatie met de kunstenaar.

In haar memoires (2001) vertelt Marina Picasso, de kleindochter van Pablo Picasso en Olga Khokhlova, over de manier waarop haar grootvader met vrouwen omging. „Hij onderwierp ze aan zijn dierlijke seksualiteit, temde ze, betoverde ze, verslond ze en verpletterde ze op zijn doeken.”

Toch hangt in onder meer Spanje en Frankrijk – de twee landen die een belangrijke rol in zijn leven hebben gespeeld – zijn werk in talloze vooraanstaande musea. „Maar bijna nooit wordt in deze presentaties het noodzakelijke feministische perspectief gegeven, waarbij zijn werk benaderd wordt vanuit de relaties die hij had met zijn modellen, die tegelijkertijd ook zijn minnaressen en partners waren. En dat is niet oké”, zegt kunsthistoricus Trinidad. „Het is noodzakelijk om te begrijpen hoe zijn beeldtaal veranderde, in zijn creatieve stadia die ook van vitaal belang zijn voor bijvoorbeeld de portretten die hij maakte van de vrouwen. De manier waarop de kunstenaar ze portretteert tot het punt dat hij ze vernietigt.”

Elke keer als Picasso weer een nieuwe minnares had, was dat duidelijk te zien in zijn werk door een wisseling in zijn stijl, zegt ze. „Het onthult elke keer een man die zijn muzes vernietigt door de giftige en vaak gewelddadige relaties. Daarom noem ik Picasso el genio maltratador (‘het misbruikende genie’ of ‘de geniale misbruiker’).

Netflix-show

De Australische comedian Hannah Gadsby probeerde met haar Netflix-show Nanette het onderwerp op een luchtige manier bespreekbaar te maken. Zo haalt ze een bekende uitspraak aan van Picasso zelf over zijn relatie met vrouwen. „Elke keer als ik van vrouw verander, moet ik de vorige eerst verbranden.” Gadsby legt de link met de zeventien-jarige Marie-Thérèse Walter. „High art? Dat is bullshit. De geschiedenis van de westerse kunst is gewoon de geschiedenis van machomannen die vrouwen schilderen alsof ze vazen van vlees zijn”, roept Gadsby in haar show.

„Ik geloof dat alle kunst tot z’n tijd spreekt”, zegt tentoonstellingsmaker en feministe Semíramis González, curator van het Museo Nacional Thyssen-Bornemisza en artistiek leider van het Vrouweninstituut, een organisatie gefinancierd door de overheid. Ze vindt dat Picasso’s vrouwonvriendelijke kant negeren fout is om twee redenen: „Aan de ene kant ontneem je het publiek de gelegenheid om kritisch te zijn. Anderzijds negeer je de betrokkenen. Zijn slachtoffers.”

González is van mening dat je alles moet weten over de context waarin een kunstwerk is gemaakt, om ervan te kunnen genieten. „In het Picasso-debat heeft niemand het over het ‘cancelen’ van zijn werk, maar over het vertellen van het hele verhaal en dan het publiek te laten beslissen of ze het nog leuk vinden of niet.”

Zelf heeft ze waardering voor zijn werk. „Als feministe waardeer ik vooral Picasso’s politieke inzet voor de Republiek. Maar ik wijs zijn vrouwenhaat volledig af.” En dat kan volgens Gónzalez, en ook Trinidad, prima naast elkaar bestaan.

De Guernica zou een weergave zijn van Picasso’s privéleven. De vrouw die uit het raam hangt met een lamp in haar hand, moet Dora Maar voorstellen, de gillende vrouw met een baby in haar armen zou een andere minnares zijn.Foto Ian Langsdon/EPA

Republiek

26 april 1937 was een rustige marktdag in de Baskische stad Guernica. Plotseling klonk het geluid van de motoren van het Duitse Condor-legioen. De vliegtuigen begonnen een bombardement op weerloze marktbezoekers.

Te midden van de Spaanse Burgeroorlog gaf de regering van de Tweede Republiek Picasso de opdracht een kunstwerk te maken over die Duitse aanval. Picasso woonde in Frankrijk en hoefde daarom niet het leger in om te vechten. Zowel vanwege het politieke karakter als vanwege zijn stijl wordt Guernica beschouwd als een van zijn belangrijkste schilderijen.

Toch wordt ook dit kunstwerk op verschillende manieren geïnterpreteerd. Zo zou de Guernica een weergave zijn van zijn privéleven. De vrouw die uit het raam hangt met een lamp in haar hand, moet Dora Maar voorstellen, de gillende vrouw met een baby in haar armen zou een andere minnares zijn. Zelf heeft Picasso nooit een verklaring gegeven voor de betekenis van zijn werk. Maar hij heeft wel informatie nagelaten waar uit geput kan worden, vertelt kunsthistoricus Trinidad. „Picasso identificeert zich met de minotaurus: half mens, half stier. Dat is een gewelddadig en destructief monster dat jonge vrouwen verkracht en mishandelt. We hebben veel biografische informatie over Picasso, omdat hij zelf de taak op zich nam om zijn leven vast te leggen in zijn biografieën, verklaringen en ook in zijn werken.”

Picasso identificeert zich met de minotaurus: half mens, half stier

Emma Trinidad kunsthistoricus

Cancelcultuur

De ‘revolutie’ die is ontstaan omtrent het imago van Picasso begon in Frankrijk, het land waar Picasso stierf. Sinds de #MeToo-beweging zijn er daar ook over Picasso steeds meer kritische geluiden. In een bekroonde podcastserie gemaakt door Julie Beauzac wordt het gewelddadige leven van ‘el genio maltratador’ gefileerd. Journalist Sophie Chauveau – die ook meedeed aan de podcast – heeft een boek geschreven met kritische recensies over de Spaanse kunstenaar: Picasso –de blik van de minotaurus. Het is een portret van de twee gezichten van Picasso.

Maar moet Picasso nu geboycot worden? „Nee, feministische kunsthistorici willen Picasso niet censureren of cancelen”, concludeert Trinidad. „Daar geloof ik niet in. Dat is iets typerends voor het patriarchaat dat vrouwen heeft veroordeeld tot de vergetelheid. Als feministische kunsthistorica verdedig ik de context en bekijk ik Picasso van alle kanten, zelfs de donkerste. Dit vermijden de musea helaas vijftig jaar na zijn dood nog steeds.”

Het Picasso Museum in Barcelona heeft intussen een workshop gelanceerd met de titel Het libido verlagen van de minotaurus: confrontatie met de mannelijkheid van Picasso. In deze cursus wordt vanuit een feministisch en queer perspectief de mannelijkheid van Picasso met een kritische blik geanalyseerd, zowel in zijn werk als in zijn privéleven. Het museum bereidt over dit onderwerp ook een internationaal symposium voor dat in mei moet plaatsvinden.

Toch heeft de commissie voor de viering van de vijftigste sterfdag van Picasso geen enkele tentoonstelling opgenomen waarin dit thema wordt onderzocht en besproken. Picasso blijft een Spaanse held, een onmisbaar merk voor het Iberisch schiereiland en daar past kritiek niet bij.

„Onze geesten en sociale rechtvaardigheid evolueren. We moeten hier publiekelijk debatten over blijven voeren”, zegt Semíramis González hoopvol. „Wat we niet kunnen doen, is deze kant van de geschiedenis blijven negeren.”

„Ik weet niet of de carrière en reputatie van Picasso als genie tot een eind was gekomen als hij nog had geleefd in het tijdperk van #MeToo”, vraagt Trinidad zich hardop af. „Ik denk dat het vooral belangrijk is dat de vrouwen die hij martelde, mishandelde en portretteerde in ieder geval gehoord moeten worden. Geef ze een stem. Die kans hebben we nog met Françoise Gilot,ze leeft nog