Naipaul (1932-2018): scherpzinnige schrijver met een schaduwzijde / Trouw

Hij gold als één van de belangrijkste reisverhalenschrijvers van zijn tijd en werd geprezen om zijn lyrische en vlijmscherpe pen. Maar de overleden Nobelprijswinnaar V. S. Naipaul had ook een schaduwkant.

  Vidiadhar Surajprasad Naipaul werd in 1932 geboren op Trinidad, als afstammeling van Indiase sei­zoens­ar­bei­ders

 In het pessimistische ‘Een domein van duisternis’ verbaasde hij zich over de haast lijdzame aanvaarding van armoede in het land van zijn voorouders

In 1990 werd hij tot ridder geslagen, in 2001 ontving hij de Nobelprijs voor de literatuur

 Hij gold als één van de belangrijkste reisverhalenschrijvers van zijn tijd en werd geprezen om zijn lyrische en vlijmscherpe pen. Maar de overleden Nobelprijswinnaar V. S. Naipaul had ook een schaduwkant.

Over weinig Nobelprijswinnaars zullen de meningen zo uiteen lopen als over de zaterdag overleden V. S. Naipaul. Misschien niet zozeer om het fictiewerk van de Britse schrijver: dat wordt geroemd om zijn prachtig lyrische zinsbouw, scherpzinnige beschouwingen van familiebanden en de worsteling met het kolonialisme.

De schrijver werd geprezen voor de wijze waarop hij al vroeg sociaal-maatschappelijke kwesties in zijn romans koppelde aan een goed verhaal. In hem zagen zijn fans een gedurfd en origineel denker, vooral vanwege zijn pijnlijk eerlijke, sterk doorwrochte reisverhalen, wars van idealisme of romantisering.

Verhalen die echter bol stonden van racisme en vooroordelen, zo riepen zijn critici. Daarnaast had de persoon Naipaul een schaduwzijde. Hij stond bekend als hatelijke man, die een genoegen leek te scheppen in het zoeken van ruzie. Ook problematisch was zijn kijk op vrouwen. Daar hadden niet alleen zijn vrouw, maîtresse, of zijn vrouwelijke romanpersonages onder te lijden - ook álle vrouwelijke schrijvers. Aan een alinea had hij genoeg om te weten of deze door een vrouw was geschreven – dat konden ze namelijk niet, meende hij. Zoals de Britse literatuurcriticus Terry Eagleton hem neerzette: geweldige kunst, verschrikkelijke politiek.

Zelfdestructieve reis

Vidiadhar Surajprasad Naipaul werd in 1932 geboren op Trinidad, als afstammeling van Indiase seizoensarbeiders die de eeuw ervoor naar het eiland waren gehaald. Zijn vader werkte als journalist, iemand die nooit de kans had gekregen door te breken als romancier. Naipaul kreeg die kans wel, toen hij in 1950 een beurs kreeg om aan Oxford te studeren. Dat liep uit op een deceptie. Naipaul voelde zich er minderwaardig, was ontevreden over zijn eigen schrijven, raakte depressief en ondernam een zelfdestructieve reis naar Spanje.

Een briefwisseling met zijn vader – in 1999 gepubliceerd – hielp hem er bovenop. Van gedesillusioneerde beurs-student uit het Caribisch gebied zou hij opklimmen tot de Britse bovenklasse.

Naipaul verhuisde naar Londen, nam klusjes aan als journalist, en liet eind jaren vijftig zijn romandebuut ‘De Mystieke Masseur’ (1957) snel volgen door nog twee boeken. Zijn echte doorbraak kwam met ‘Een huis voor meneer Biswas’ (1961), een eerbetoon aan zijn vader, waarin hij zijn jeugd op Trinidad verwerkte.

Hij had er drie jaar aan gewerkt, na publicatie ervan hield hij fictie een poos voor gezien. Hij ging op reis, terug naar het Caribisch gebied en naar India – zijn eigen wortels achterna. Die ervaringen verwerkte hij in ‘The Middle Passage’ (1962) en in ‘Een domein van duisternis’ (1964). Naipaul informeerde zich grondig voor zijn reisessays, en deinsde niet terug voor een provocerende eigen kijk. In het pessimistische ‘Een domein van duisternis’ verbaasde hij zich over de haast lijdzame aanvaarding van armoede in het land van zijn voorouders. In India zelf werd het boek in de ban gedaan.

Genoegen scheppen in polemiek

Ook over Afrika liet hij zich laatdunkend uit. Dat men hem hierop van racisme betichtte, deed Naipaul weinig. Hij schiep genoegen in de polemiek. Zo noemde hij eens de fatwa die was uitgesproken over collega-schrijver Salma Rushdie een overdreven vorm van literaire kritiek. Ook beroemd is zijn vete met zijn vriend Paul Theroux, nadat deze een door hem gegeven cadeau aan Naipaul terugvond in een tweedehands boekenwinkel. Theroux publiceerde daarop een vilein stuk over de duistere kanten van zijn vriend, en de ruzie werd pas vijftien jaar later bijgelegd.

Een later belangrijk werk was ‘Onder gelovigen’ (1981) over de Islam, waarmee hij er vroeg bij was om op de gevaren van religieus fanatisme te wijzen. Met ‘Een bocht in de rivier’ (1979), ‘Het raadsel van de aankomst’ (1987) en ‘Een half leven’ (2001) bleef hij bovendien veelgeprezen romans publiceren.

In 1990 werd hij tot ridder geslagen, in 2001 ontving hij de Nobelprijs voor de literatuur. Naipaul woonde tot zijn dood op het Britse platteland, overleefd door zijn tweede vrouw, die hem ‘een reus’ noemde, ‘in alles wat hij deed’. Salman Rushdie twitterde gisteren: “We waren het ons hele leven oneens, over politiek, over literatuur. Nu voelt dit verdriet alsof ik een oudere broer heb verloren.”