Neanderthalers maakten óók kunst, NRC.nl

blijkt uit de datering van Spaanse rotstekeningen. "De nulhypothese moet vanaf nu zijn dat Neanderthalers onze gelijke waren."
 

Neanderthalers maakten óók rotstekeningen. Ze bestippelden rotswanden, kleurden witte druipstenen rood, schilderden abstracte figuren en lieten afdrukken van hun handen achter in diepe grotten.
Het inzicht dat ook Neanderthalers ‘kunst’ produceerden is revolutionair en volgt uit nieuwe dateringen van Spaanse grottekeningen die al langer bekend waren. Schilderingen uit drie verschillende grotten zijn minstens 64.800 jaar oud, concludeerden archeologen donderdagavond in Science. Ze zijn daarmee te oud om gemaakt te zijn door moderne mensen (Homo sapiens), die pas vanaf 45.000 jaar geleden Europa binnentrokken. De enige makers kunnen Neanderthalers zijn geweest.
Neanderthalers zijn lange tijd als inferieure lomperiken afgeschilderd. Maar de rotsschilderingen tonen de vroege menssoort van een andere kant: van mensen die met fakkels en vloeibare pigmenten afdaalden in donkere grotten om daar muren te beschilderen.
Archeologen zien het produceren van kunst als belangrijke stap in de menselijke ontwikkeling. Ze interpreteren rotstekeningen als uiting van symbolisch denken en als aanwijzing dat de makers beschikten over verbeelding en taal.

Lees ook: Neanderthaler kon heus wel wat

Experts zijn enthousiast over de nieuwe dateringen en de implicaties ervan. „Een grote doorbraak”, zegt Wil Roebroeks, hoogleraar archeologie aan de Universiteit Leiden. „Deze dateringen zijn solide. Neanderthalers maakten rotstekeningen, dat is nu een feit. Wen er maar aan.”
„Er kan nu geen enkele twijfel meer zijn dat Neanderthalers in staat waren tot artistieke expressie”, zegt Chris Stringer van het Natural History Museum in Londen.

Tijdgenoten

Neanderthalers waren tijdgenoten van vroege moderne mensen (Homo sapiens). Terwijl Homo sapiens in Afrika leefde, leefden Neanderthalers in Europa en Centraal-Azië. Het waren potige jagers van groot wild. Ze stierven 40.000 jaar geleden uit, rond de tijd dat moderne mensen zich over Europa en Azië verspreidden.

Neanderthalers schilderden deze ‘laddervorm met stippen en symbool’. De dieren zijn mogelijk later toegevoegd.

De afgelopen jaren hebben archeologen een steeds rijker beeld gekregen van de cognitieve vaardigheden van Neanderthalers. Zo is duidelijk dat Neanderthalers complexe materialen als berkenpek en rode oker gebruikten. In Italië zijn vogelklauwen gevonden die Neanderthalers als hangers lijken te hebben gedragen. En ze maakten geavanceerde werktuigen van bot, bijvoorbeeld om leer te looien.
Met elke nieuwe vondst werd het beeld van de bruut de afgelopen decennia een beetje bijgesteld. Maar het absolute sluitstuk ontbrak: rotskunst zoals moderne mensen die overal ter wereld hebben achtergelaten.
Er waren wel twijfelgevallen. Een rode stip uit de Spaanse grot El Castillo bleek in 2012 minimaal 40.800 jaar oud. Dus precies uit de overgangstijd tussen neanderthalensis en sapiens.
Neanderthalers bouwden 175.000 jaar geleden ook een vreemde steencirkel van stalagmieten in de Franse grot Bruniquel. Maar het bouwwerk was een zonderling geval, en bovendien geen kunst.
En dan was er nog een gravure uit Gibraltar, een soort hashtag die in de rotsen was gekrast. In 2014 bleek gravure 39.000 jaar oud. Zo ver zuidelijk leefden toen nog geen moderne mensen. Maar toch, ze stonden op de drempel.
Nu is er geen misverstand meer mogelijk. De onderzochte rotstekeningen in grotten in het noorden, westen en zuiden van Spanje zijn állemaal ouder dan 64.800 jaar.
De tekeningen zijn gedateerd aan de hand van het uranium- en thoriumgehalte in kalklagen direct boven de schilderingen. Uranium is oplosbaar in water, het vervalproduct thorium niet. De verhouding tussen uranium en thorium verraadt wanneer rotstekeningen bedekt raakten met druipsteen. Het gaat in alle gevallen dus om een minimale ouderdom.

De gedateerde rotstekeningen zijn na verloop van tijd bedekt met druipsteen. Natuurkundige Dirk Hoffmann ontwikkelde een methode waarbij een paar rotsschilfers al genoeg zijn voor een betrouwbare datering. Foto J. Zilhão

Deze techniek wordt al decennia gebruikt, maar tot nu toe waren er altijd grote hoeveelheden kalk nodig voor een datering. Eerste auteur Dirk Hoffmann ontwikkelde een techniek waarbij een paar rotsschilfers al genoeg zijn.

Verschillende stijlen

De rotstekeningen in de drie grotten zijn gemaakt in verschillende stijlen en met verschillende technieken. In Maltravieso bestaat het werk van Neanderthalers uit ‘handstencils’, gemaakt door rood pigment over een vlak te spugen. In de Andalusische grot Ardales hebben Neanderthalers stalactieten en stalagmieten beschilderd. Maar het meest opvallende is het ladderfiguur uit de grot La Pasiega, met stippen en een abstract figuur. „Dit ziet er anders uit dan elke andere Steentijdkunst die we kennen”, zegt archeoloog Higham. De omtrekken van dieren zijn mogelijk later gemaakt, misschien door moderne mensen.
Nu duidelijk is dat ze door Neanderthalers zijn gemaakt, wordt er opnieuw naar de afbeeldingen gekeken. Wat stellen ze voor? Co-auteur en archeoloog Paul Pettitt ziet ze als ‘lichaamskunst’. „Neanderthalers gebruikten hun vingers en geen kwasten. De kunst is een extensie van het lijf.” Neanderthalers kozen opvallende plekken voor hun tekeningen, zoals nissen en ‘druipgordijnen’.
Jean-Jacques Hublin wil het enthousiasme over de cognitieve vaardigheden van Neanderthalers temperen. Hublin is Neanderthalerkenner en hoofd van de afdeling Menselijke Evolutie van het Max Planck Instituut in Leipzig. „Neanderthalers waren onmiskenbaar complexe wezens, maar om deze lijnen en vierkanten nu gelijk te stellen aan de geschilderde neushoorns uit Chauvet is vergezocht”, zegt Hublin aan de telefoon. „Er zijn geen figuratieve afbeeldingen van Neanderthalers bekend. Moderne mensen konden niet alleen een werkelijkheid reproduceren, maar ook wezens uit hun verbeelding.”
Pettitt is het daar niet mee eens. „De nulhypothese moet vanaf nu zijn dat Neanderthalers onze gelijke waren. Hun hersenen waren even groot, ze waren genetisch onze zustersoort en ze leefden in dezelfde tijd.”
Christ Stringer draait de redenering zelfs om: „Op basis van het huidige bewijs zou je zelfs kunnen beargumenteren dat Neanderthalers rotskunst aan moderne mensen hebben geleerd. Misschien was West-Azië wel de plek waar ideeën en tradities werden uitgewisseld.”