Mangrovebos

Als de zeekoe maar naar beneden durft

Dierentuin Het mangrovebos geldt als de kraamkamer van de oceaan. In Burgers’ Zoo in Arnhem wordt er één aangelegd. Pas na jaren weten ze of het is gelukt.

• Annemarie Haverkamp

2 juli 2017

iStock

Ja, de geribbelde neushoornvogel! Reusachtige gele snavel, glanzend zwart verenkleed. ‘Fruiteter’, stond in alle boekjes die ze erop hadden nageslagen. Een perfecte exoot om het nieuwe tropisch regenwoud van Burgers’ Zoo in Arnhem op te fleuren. En kijk nou, het dier kreeg nog jongen ook! Apetrots was de directeur.
Tot een dierverzorger op een dag constateerde dat er eieren misten uit de nesten van de groenvleugelduiven en de muskaatduiven. Kuikens verdwenen ook. De geribbelde neushoornvogel is een fruiteter, maar bleek als hij jongen heeft zijn nageslacht vlees te serveren.
„We hadden een fantastisch fokresultaat, maar intussen waren pa en ma wel de hele Bush aan het leeghalen”, zegt directeur Alex van Hooff over deze ruim twintig jaar oude episode. En over weer twintig jaar is over de nieuwe Mangrove in Burgers’ Zoo waarschijnlijk ook dit soort sappige verhalen te vertellen. Want wie een compleet ecosysteem probeert na te bouwen, gaat af en toe nat. „Het is echt trial and error”, zegt Van Hooff.

In Dierenpark Emmen lopen geen olifanten meer rond, maar kunstenaars. Lees ook: Mensjes kijken in de dierentuin

In Koninklijke Burgers’ Zoo wordt in een nieuwe, koepelvorminge hal de laatste hand gelegd aan een mangrovebos, een tropisch kustbos dat bestaat uit bomen met luchtwortels. Er komen vlinders, vissen, kwallen, krabben, schildpadden en zeekoeien. Bij de openstelling op 13 juli wanen bezoekers zich nog niet in een echte mangrove. Om een bos te laten groeien, is tijd nodig. „Het is alsof je een baby aflevert.”
Kinderziektes horen erbij. Van Hooff vertelt dat toen de Bush net open was, er – een gigantische mierenplaag was. Met de gifspuit rondgaan kon natuurlijk niet, achter elke bananenpalm een mierenlokdoosje plaatsen evenmin. De Arnhemse biologen kwamen op het idee padden in te zetten om de mieren op te eten. Maar de zonneral, een tropische vogel en trouwe Bush-bewoner deed zich tegoed aan de paddenvisjes. De populatie kon niet groeien. Uiteindelijk werden waterlelies geplant, waar de paddenvisjes zich onder konden verstoppen. Waterplanten als wapen tegen een mierenplaag, welkom in de natuur.

Meekijken via de webcam

In de Mangrove zal het niet anders gaan. De hele hal, 3.000 vierkante meter groot, is nieuw. Burgers’ Zoo koos voor dit ecosysteem omdat de dierentuin al 28 jaar in Belize een stuk natuur beschermt dat onder meer bestaat uit een mangrovebos. Burgers’ wil het publiek laten zien wat de functie is van die kronkelige bomen met hun wortels in het water: het is de kraamkamer van de oceaan. Kleine visjes kunnen er veilig groot worden en de mangrove beschermt de kust bovendien tegen wegslaan.
Omdat in Belize vlinders rondfladderen langs de kust, komen er in het Arnhemse mangrovebos ook vlinders. De biologen hebben hiervoor hun licht opgestoken bij bestaande vlindertuinen. Maar hoe weet je hoeveel vlinders je moet hebben om de bezoeker te trakteren op een kleurrijke ontvangst, en tegelijkertijd te voorkomen dat de insecten al het groen opvreten?
„Dat weet je niet”, antwoordt Burgers’-bioloog Willeke Huizinga nuchter. Net als je niet kunt voorspellen hoe snel vlinders zich zullen vermeerderen. In de mangrove komt een poppenkast te hangen en er worden waardplanten (voedsel voor rupsen) geplant. Dan is het afwachten. „En heel goed observeren”, zegt Huizinga.
Vroeger was het vak van dierverzorger makkelijker. Je liep langs de hokken en keek of elk vogeltje nog op zijn stokje zat. Nu, in de Bush, in de Desert of straks in de nieuwe Mangrove, kan het gebeuren dat je een dier een week niet ziet. Is er eentje ziek, dan komt-ie niet uit zichzelf naar je toe.

De zeekoe is gevoelig voor verandering

Daarbij moet je ervoor zorgen dat de bezoekers aan hun trekken komen. In een dierentuin willen zij dieren zien. Zitten alle zeekoeien straks in de verkeerde hoek van het bassin, dan voegt de glazen doorkijkwand weinig toe.
De drie zeekoeien (manatees) zijn de eerste Mangrove-bewoners, die vorige week overgingen. Jaren zwommen ze rond in een 1,30 meter diep meertje in de Bush. Nu hebben ze een miljoen liter water en vier meter diepte tot hun beschikking, iets waar Huizinga in eerste instantie erg nerveus van werd. „Je weet niet wat zo’n dier doet. Een paar jaar geleden droegen we Tinus, een mannetje dat hier is geboren, over aan een dierentuin in Parijs. Daar kwam hij in een veel dieper bassin. De eerste dagen hing hij met zijn flippers geklemd om een nep-mangroveplant, doodsbang om naar de diepte te zakken.”
Zo werd de zeekoe verhuisd in Burgers’ Zoo.

De zeekoe is een gemoedelijk dier – ‘maakt nooit ruzie’ – maar gevoelig voor verandering. Gevangen worden in een visnet aan een takel is al geen feest, laat staan in een nieuw leefgebied worden geplaatst. De komende dagen moet blijken hoe de dieren zich houden in het nieuwe bassin en of het verblijf volledig zeekoe-proof is – ze zijn alleen al vanwege hun gewicht van 600 kilo nogal sterk. Huizinga: „Via de webcam kan ik elk moment van de dag meekijken.” En ja, geeft ze toe, dat doet ze ook als ze ’s avonds thuis op de bank zit.

Duiven zijn braaf

Burgers’ hoopt dat het water transparant blijft als de Mangrove open is voor publiek. Ook dat heb je niet in de hand. Het kan zomaar bruin worden door algengroei. Of groen, of rood. „In Burgers’ Ocean hebben we alle stadia gehad”, vertelt Van Hooff. Dit probleem losten ze op door vissen toe te voegen die dol zijn op alg. „Doktersvissen zijn echte grazers.”
Om zo goed mogelijk voorbereid te zijn op verrassingen, werken specialisten uit verschillende sectoren – planten, vissen, vogels – samen. Het hele ecosysteem, inclusief de installatie om de temperatuur te regelen, is uitgedacht in de dierentuin zelf. In de Mangrove moet het altijd tussen de 25 en 27 graden zijn, en daarom wordt grondwater verwarmd en gekoeld. Op het eigen terrein is een tracé van 600 meter aan leidingen aangelegd. Wordt het te vochtig binnen, dan kan een luik bovenin de koepel open. Schijnt de zon te onstuimig, dan gaan de luxaflex dicht.

Lees ook de column van Marcel van Roosmalen over het bezoek aan de dierentuin met zijn dochter

Spannend allemaal, „daarom beginnen we rustig”, zegt Huizinga. „Starten en kijken.” De eerste vogels die de hal binnen mogen zijn duiven, want die staan bekend als ‘braaf’. Zou je een toekan loslaten, dan is er meteen herrie in de tent. Die jaagt de vlinders op en keert de krabben om. „Maar stiekem hoop ik dat we, als we het eenmaal onder controle hebben, bijzondere dieren kunnen toevoegen”, zegt Huizinga. „Een gifkikkertje, leguanen, misschien apen… Wanneer er sprake is van een evenwicht, kun je bijvoorbeeld ook een kleine reiger neerzetten of de roze lepelaar. Dan is het niet erg als die af en toe een krabje weghapt.”

Hofleverancier van koraal

Veertig vrijwilligers zijn opgeleid om bezoekers uit te leggen wat een mangrovebos is, en dat het nog even duurt voor het ecosysteem volgroeid is. Omdat ze er toch zijn, helpen ze met observeren. Er lopen ook verschillende wetenschappers rond. Biologen uit Utrecht, Wageningen en Nijmegen kijken naar het gedrag van krabben, zeegras en modder.

Lees ook over de misverstanden over panda’s: ze zijn niet dom en niet gedoemd

Dat de Mangrove een succes wordt, daar twijfelen ze bij Burgers’ Zoo niet aan. De Bush redde het ook, daar moeten ze nu jaarlijks zo’n 25 ton volgroeid regenwoud wegsnoeien om de paden vrij te houden. Bij de Ocean groeit het koraal zo hard dat Arnhem hofleverancier is geworden voor dierentuinen overal ter wereld.
De geribbelde neushoornvogel maakt het allemaal niet meer mee. Na zijn snackavontuur in de Bush werd hij gevangen en met zijn gezin overgeplaatst naar een volière waar hij geen eieren en kuikens kwaad kon doen. Samen met zijn vrouwtje kreeg hij daar nog negen nakomelingen. In 2013 ging de vogel vredig dood.